Autore: Nathalie Clayer

PJESA E PARË

SHOQËRIA, SISTEMET E IDENTIFIKIMIT DHE RRJETET E SOLIDARITETIT NË KAPËRCYELLIN E SHEKUJVE XIX-XX

• Shumësia dhe fluiditeti i mekanizmave të identifikimit

Mekanizmat e  përcaktimit identitar në rastin e nacionalizmit shqiptar cilësohen si fluide për shkak të ndikimit të madh dhe të shpejtë që patën reformat e Tanzimatit dhe për shkak të rënies së Perandorisë  Osmane. Autorja e librit argumenton se në krijimin e nacionalizmit shqiptar kemi të bëjmë me një shumësi mekanizmash të tillë sepse shoqëria asokohe ishte komplekse; shumë-etnike, shumë-gjuhëshe, shumë-fetare dhe shumëkulturore.

Identiteti etnik konsiderohet nga studiues të nacionalizmit si element i ngjizjes  së kombësisë shqiptare, por roli i tij në këtë proçes nuk ka qenë shumë i rëndësishëm. Shkak i kësaj ka qenë dominimi i elementëve të tjerë identifikues si: origjina e përbashkët, feja dhe përkatësia në një njësi politike të qëndrueshme.

Organizimi i jetesës me në fokus konsolidimin e strukuturës së familjes e farefisnisë në trojet e shqiptarisë është tregues i një ngjizësi tjetër tepër të rëndësishëm në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Shqipëria e Veriut karakterizohej nga niveli i organizmit farefisnor brenda të cilit ekzistonte solidariteti i dukshëm, madje ky solidaritet refelektohej edhe në marrëdhëniet ndërmjet fiseve, kjo marrëdhënie konsiderohej klan fisnor. Ndërsa në Shqipërinë e Mesme, Shqipërinë e Jugut, në territoret e Kosovës dhe Maqedonisë mbizotëronte organizimi në bazë të familjeve të mëdha.

Periudha e fillesave të nacionalizmit shqiptar identifikohet gjithashtu edhe nga solidariteti që ekzistonte në fshat. Ky solidaritet është konsideruar si fryt i jetesës së organizuar me rregulla, norma dhe sanksione brenda komunitetit që jetonte në bashkësitë fshatare të kohës. Përtej këtij identiteti ishte prezente dhe përkatësia krahinore që shfaqej në rastet e komunikimit me individë nga zona përtej rrjetit të fshatrave fqinj. Statusi social dhe profesioni cilësohen nga studiuesja Claire si elementë të fortë identitarë. Për të (Claire) vizioni barazitar që perceptohet sot në memorien kolektive është shumë i shtrembër. Asokohe, statusi i beut, alimit, shehut, priftit; të qënit tregtar, esnaf, bari, i ri ose i moshuar, i pasur ose i varfër luante rol kyç në përcaktimin e identitetit. Bejlerët të cilët përfaqësonin kryesisht shtresën e mesme, sipas autores, luajtën një rol të madh në zhvillimin e shqiptarizmës.

• Identitetet fetare

Identitetet fetare kanë një pozitë të veçantë në karakterin e identitetit shqiptar. Specifika në rastin e  nacionalizmit shqiptar qëndron tek larmishmëria e feve dhe nëndarjeve të tyre. Së pari ishte feja islame e cila përfaqësonte më shumë se ¾ e popullsisë. Mënyra e të kuptuarit dhe ndikimit të Islamit ishte e veçantë, çka i dallonte shqiptarët si zotërues të vlerësimit dhe ndjeshmërisë së lartë në këtë aspekt.  Këto tregues janë shkak edhe i lehtësisë së përhapjes së disa sekteve islame si halvetij, bektashij, shiij etj. Këto sekte qëndronin në stad opozicioni karshi islamit sunit.

Edhe krishtërimi po ashtu është fe e rëndësishme në përcaktimin e identitetit ndër shqiptarët e paranacionalizmit. Ndryshe nga myslimanët, ndarja e të cilëve ishte gjysëm-zyrtare nga sektet, të krishterët ndaheshin zyrtarisht në katolikë dhe ortodoksë.

• Identitetet krahinore

Autorja e ka realizuar ndarjen analitike të krahinave duke u bazuar në të dhënat që përkojnë me 20 vitet e fundit të sundimit Osman, ndryshe, me fillimin e revolucionit xhonturk. Një nga kahinat më të rëndësishme ka qenë Sanxhaku i Shkodrës, territori më në skaj të Perandorisë Osmane. Kjo krahinë dallohej për përmasat e mëdha të territorit, popullsisë dhe marrëdhëniet gjeopolitike. Statusi që gëzonte ky sanxhak ka qenë i veçantë, në sajë të kësaj mënyre trajtimi banorët iu shmangeshin pagimit të shumë taksave dhe shërbimit të detyruar ushtarak, tjetër karakteristikë ka qenë gjithashtu edhe organizimi sipas bajraqeve, në krye të të cilit qëndronte bajraktari i cili udhëhiqte një taraf/grup të konsiderueshëm banorësh.

Vilajeti tjetër që shtrihej në veri të trojeve shqiptare ka qenë ai i Kosovës. Ky vilajet përfshinte territorin e Kosovës së sotme, pjesën veriore të Maqedonisë, sanxhakun e Novi Pazarit, Plavën edhe Gucinë. Ndryshe nga vilajetet e tjera, ai i Kosovës nuk kishte marrë emrin e kryeqendrës/kryeqytetit, por emrin e zonës kryesore dhe më të madhe të tij. Fillimisht kryeqytet ka qenë Prishtina, deri në vitin 1888, më pas është caktuar Shkupi, që ndodhet në distanë më të afërt me Stambollin, epiqendrën e Perandorisë. Ky vilajet ka pasur rreth 1 milion banorë. Në aspektin politik funksiononte i ashtuquajturi “ligji i krerëve” që diktonte pushtetin hierarkik autoritar në krye të të cilit caktohej bajraktari që kishte influencën më të madhe politike, ekonomike dhe ushtarake.

Sanxhaku i Dibrës ishte një tjetër nga 6 vilajetet e trojeve shqiptare. Shtrihej në territoret perëndimore të Maqedonisë së sotme edhe në territoret lindore të Shqipërisë. Qendrat e banuara të vilajetit kryesisht ishin të izoluara dhe të vështira për t’u përshkruar. Nga ana linguistike aty flitej shqipja edhe sllavishtja. Në këtë territor identiteti “shqiptar” nuk personifikohej patjetër me të qenit mysliman siç hasej shpesh në terriotet e veriut. Në këtë vilajet administrata nuk vepronte sipas ligjit osman por në bazë të ligjit kanunor.

Shqipëria e Mesme përbënte një tjetër zonë me identitet të konsoliduar etniko-kulturor. Sanxhaku i Durrësit edhe ai i Elbasanit kanë qenë dy prej qendrave më të rëndësishme të këtyre territoreve të cilat dominoheshin prej shqipfolësve dhe myslimanëve suni. Zonat më malore administroheshin me anë të ligjit kanunor ndërsa zonat më të afërta fushore ishin më së shumti nën sundimin administrativ të Perandorisë. Por të pranishme ishin edhe popullsi të ardhura si boshnjakët, arumunët edhe malazezët të cilët flisnin dy ose tre gjuhë (shqip-sllavisht-greqisht).

Vilajeti i Janinës, i shtrirë në jug të Shqipërisë së Mesme, nga deti Adriatik deri në gjirin e Artës, korrespondonte pikërisht me territorin e quajtur Epir. Pjesë e këtij vilajeti ishin 4 sanxhaqe, ai i Beratit, i Gjirokastrës, i Janinës dhe i Prevezës. Nga aspekti fetar popullsia ndahej në 55 % të krishterë ortodoksë dhe 44 % myslimanë. Nga myslimanët 2/3 ishin shqipfolës kurse 1/4 flisnin greqisht. Kishte edhe me mijëra çifutë që flisnin greqisht. Midis jugut dhe veriut të vilajetit ekzitonin dallime shumë të dukshme fetare dhe etnike. Veriu dallohej për faktorin shqiptar e mysliman ndërsa ai i Jugut për krishtërimin dhe greqizimin.

Së fundi, ka ekzistuar asokohe edhe vilajeti i Manastirit në të cilët bënin pjesë Sanxhaku i Elbasanit, Dibrës, Korçës, Manastirit, dhe Serxhifes. Vilajeti kufizohej me Greqinë dhe përfshinin në pjesën më të madhe territoret e Maqedonisë edhe të zonave përreth. Ky rajon kishte një përzierje të larmishme të identititeteve etniko fetare. Në të ndodheshin sllavë, turq, grekë, arumunë, shqiptarë (grekë e toskë), romë, armenë, myslimanë, ortodoksë, çifutë, katolikë edhe protestantë. Rreth 35 % e të gjithë banorëve ishin myslimanë, por ndikimi i tyre ishte i fuqishëm.

PJESA E DYTË

Zhvillimi i Shqiptarizmit nga lufta e Krimesë deri në luftën Greko-Turke

• Fillesat

Etapa vendimtare e cila përfaqëson lindjen e shqiptarizmit është mbarimi i luftës së Krimesë (1856). Por, përpara se të trajtojmë këtë etapë dhe zhvillimet që solli ajo për këtë çështje na lipset që të analizojmë natyrën e botimeve të para viteve 1800 dhe të atyre të gjysmës së parë të shekullit të XIX. Të parat janë dorëshkrime në gjuhën shqipe, të cilat janë shkruar me alfabete të ndryshme (grek, latin, arab, etj.) dhe disa libra që ishin shtypur në gjuhën shqipe, ku karakterizoheshin nga përmbajtja fetare katolike e tyre. Problematika që qëndron në këtë fazë sipas autores është se kjo letërsi vlerësohej si pjesë e prodhimtarisë me ide të shqiptarizmit, ku ndërkohë në fakt kjo shërbente vetëm si ndihmesë për të kuptuar ato që shkruheshin në bibël, pra e gjitha ideja të dërgon në anakronizëm. Nga ana tjetër ishin zhvillime të ndryshme që ndodhën në gjysmën e parë të shekullit të XIX që ndikuan në botimet e ndryshme, të cilat kishin si funksion ndërtimin e përkufizimit të një “shqiptarie” në kuptimin modern të fjalës.

Fenomenet të cilat kontribuan në atë që e quajmë fillesat e shqiptarizmit, që ndodhën në këtë periudhë janë: a) fillesat e albanologjisë perëndimore; b) arbëreshët të cilët u vendosën në kërkim të origjinës së tyre; c) përhapja e shkrimeve kishtare në gjuhën vendase nga ana e misionarëve protestantë; d) fillimi i emancipimit politik të kombeve të Evropës Juglindore. Edhe pse kemi ngjarje të tjera të rëndësishme si kryengritjet e pjesshme që shpërthyen në harkun kohor të viteve 1830-1840, të cilat gjithmonë janë trumbetuar si manifestime të nacionalizmit shqiptar, sipas autores në fjalë pavarësisht ndryshimeve që ndodhën në raportet me Perandorinë Osmane, ata nuk ishin të tilla.

Lindja e albanologjisë perëndimore ushtroi ndikimin e saj në fillimet e konstruktimit të identitetit shqiptar, kjo si shkak i interesave politike që kishin Fuqitë e Mëdha mbi këto territore. Kontribut në njohjen e shqiptarëve kanë dhënë një numër i madh vrojtuesish si: udhëtarë, ushtarakë, administratorë, mjekë, konsuj, filologë, gjuhëtarë, filohelenë, etj. Të nxitur nga studimi i Greqisë së lashtë ata arritën në një bazë të dhënash dhe njohjesh gjeografike, historike, etnografike dhe gjuhësore. E gjithë kjo arriti të krijonte në imazhin e perëndimorëve se shqiptarët përveçse ishin autokton, ato mbi të gjitha ishin “barbar”.

Arbëreshët të cilët u venosën në kërkim të origjinës së tyre kishin si veçori kryesore në botimet e tyre, ndërtimin e një identiteti shqiptar, duke shfrytëzuar ndryshimin nga identiteti grek. Botimet në fjalë që ndihmuan në këtë gjë ishin nga njëra anë ato mbi origjinën, historinë dhe gjuhën që u botuan në italisht dhe nga ana tjetër formimi i korpusit poetik dhe letar, me anë të mbledhjes së këngëve popullore.

Gjithashtu përhapja e shkrimeve biblike nga ana e misionarëve protestantë ka luajtur një rol të rëndësishëm në “letrarizimin” e gjuhës shqipe. Në dallim nga katolikët, protestantët bënin një shpërndarje më të gjërë të këtyre shkrimeve, prandaj dhe këto përkthime dhanë një kontribut të madh në përhapjen e leximit në gadishullin Ballkanik, pasi në të njëtën kohë duhet theksuar se këto përkthime përveçse në shqip (me alfabet grek), u bënë edhe në serbisht dhe greqisht.

Ndërsa fillesat e emancipimit politik të kombeve të Evropës Juglindore (serbët, bullgarët, rumunët dhe grekët), nuk mund të mos preknin shqipfolësit që ishin në kontakt me shoqëritë ku po lindnin këto identitete të reja. Kryesisht kësaj lëvizjeje iu bashkangjitën të krishterët ortodoksë, pasi feja e përbashkët dhe hegjemonia e gjuhës greke ishin disa nga faktorët që sollën këtë gjë.

Pyetja të cilën shtron autorja duke parë të gjithë fenomenet e lartpërmendura është në qoftë se kemi të bëjmë me një “rrjet” veprimtarish të koordinuara midis këtyre aktorëve të ndryshëm? Përgjigjia me shumë mundësi është jo, edhe pse kishin informacione në lidhje me ekzistencën e veprimtarisë së një aktori të caktuar, por në të shumtën e rasteve këto kontakte ishin indirekte. Edhe pse hije dyshimi mund të hidhen në mënyrën se si u bë nga nevoja fabrikimi i një panteoni (Skëndërbeut) dhe nga hipoteza se me zhdukjen e dominimit “turk” (fakti që ekzistojnë shqiptarët myslimanë) do të zhdukej edhe islamizmi.

• 1856-1876: Shfaqja e një rrjeti veprimtarësh të shqiptarizmit

Ashtu siç u theksua edhe në pjesën më lart, ishte pikërisht lufta e Krimesë dhe përfundimi i saj që sollën një rritje të veprimtarisë së këtyre aktorëve apo daljes në skenë të disa të tjerëve. Kur flasim për këtë “rrjet”, u kalua nga disa kontakte dhe informacione indirekte, në lidhje më konkrete, por pa përfaqësuar në unitet mendimi dhe veprimi, pra as që mund të bëhet fjalë për një “rrjet” të qëndrueshëm. Fenomenet të cilat ndikuan edhe në këtë fazë ishin të njëjta me atë të mëparshmen por pa harruar të evidentojmë ndikimin e poltikës osmane.

Nga veprimtarët të cilët lanë gjurmë në këtë lëvizje identitare ishin shqiptarët ortodoksë toskë që shkruanin dhe flisnin greqisht dhe arvanitasit të cilët shkruanin dhe flisnin gjuhën shqipe. Madje dalja në dritë e gazetës Pelasgos (1860), bëri që të kishim shumë mendime në lidhje me gjuhën shqipe dhe prejardhjen e saj. Kështu tre qëndrimet që lindën nga këta ishin: a. disa mohonin ekzistencën e shqiptarëve dhe kërkonin t’u mësonin atyre “greqishten e Atikës”; b. të tjerë jepnin mendimin se duhej të bëhej një studim i kufizuar i gjuhës shqipe dhe në këtë mënyrë të forcohej helenizimi në popull; c. ndërsa të tretët ishin për një gjuhë shqipe të letrarizuar, duke e përfshirë greqishten vetëm në shkollat e mesme dhe të larta. Të gjitha këto qëndrime justifikoheshin me origjinën e përbashkët që lidhte shqiptarët me grekët në të shkuarën, të tashmen dhe në të ardhmen e tyre. Por e gjithë kjo veprimtari në lidhje me letrarizimin e shqipes në favor të përhapjes së helenizmit arriti deri aty sa në vitin 1914 Georgios Zographos (djali i Hristakis Zographos, me origjinë nga Lunxhëria) u bë kreu i autonomisë vorioepiriote.

Të njëtat qëndrime pas bashkimit të Italisë i shohim edhe nga arbëreshët. Tashmë nuk flitet më për ndarjet që ekzistojnë ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve, por për atë të afërsisë ndërmjet tyre, madje duke arritur në përfundim se këto të fundit së bashku me latinët kishin një prejardhje të përbashkët pellazgjike. Ndërsa misionarët protestantë e rritën edhe më tej veprimtarinë e tyre në lidhje me letrarizimin e gjuhës shqipe, por edhe këta me në krye Konstandin Kristoforidhin kishin si ide të tyre kryesore origjinën e njëjtë të shqiptarëve me grekët. Sipas tij të varfërit që mësonin nëpër kisha shërbesat fetare në greqisht nuk i kuptonin ato, dhe ai thotë se kjo kategori nuk kishte asnjë ndjenjë kombëtare, as helene, as sllave, madje as shqiptare.

Transformimet e institucioneve me anë të reformave të ndërmarra në Perandorinë Osmane, kanë pasur ndikimin e tyre në zhvillimin e shqiptarisë, por kjo gjithmonë është lënë në harresë apo është parë si negative në trajtesat mbi nacionalizmin shqiptar. Por situata ka qenë më komplekse, pasi në ato vite kemi pasur lejime nga ana e autoriteteve osmane për aktivitetet misionare protestante apo edhe reformat që u bënë në administratën e krahinave dhe në arsim.

Të gjithë këta aktorë kishin një sfidë të madhe, atë të zgjedhjes së një alfabeti për gjuhën shqipe. E për ti bërë ballë këtij problemi, veprimtarë të ndryshëm të kësaj përiudhe ishin mbledhur disa herë për të arritur në një përfundim sesi duhej shkruar gjuha shqipe. Edhe pse historiografia jonë ka prirjen t’i paraqesë ata në grupe të ekuilibruara sa i përket pikëpamjes fetare, në të vërtetë sipas dëshmive personat që ishin disa herë prezent në këto takime ishin në shumicë absolute myslimane. Por kjo gjë nuk ndikoi që alfabeti të vendosej në arabisht pasi ishin vetë Ismail bej Qemali dhe Hoxhë Hasan Tahsini që nuk e shihnin atë si të adaptueshëm dhe kështu përsëri qarkullonin katër versione (alfabet i posaçëm, arab, latin dhe grek).

Takimet që u realizuan në Stamboll për çështjen e alfabetit ndikuan edhe më shumë në formimin e këtij “rrjeti” të veprimtarëve, por akoma nuk mund të flitej për unitete të mendimit dhe veprimit. Në qoftë se do të flisnim për një të tillë kjo i dedikohej dy personazheve kryesore Thimi Mitkos në Egjipt dhe Dora d’Istrias (Elena Gjikës) në Evropë, ku kjo e fundit i dha një jehonë më të madhe botimeve të arbëreshëve dhe krijoi shumë kontakte të tyre me albanologë perëndimorë. Figura interesante e kësaj shihet edhe në botimet e saj në lidhje me “zgjimin kombëtar shqiptar” dhe ngritjën e një panteoni, siç ishte rasti i Skëndërbeut. Por Dora d’Istria gaboi kur tha se shqiptarët kjo “racë e pastër dhe fisnike ariane”, të cilët ishin konvertuar në Islam për shkak të interesave të tyre, do të ktheheshin përsëri në krishtërim kur të shikonin aty ndonjë interes tjetër evropian.

Në të vërtetë ky “rrjet” kishte një numër të kufizuar veprimtarësh dhe madje personazhet myslimanë që u mblodhën në Stamboll nuk mund t’i konsiderojmë fare si pjesë të tyre, por ato vazhduan veprimtarinë e tyre të pavarur. Kufizimi i kësaj përhapje ishte për shkak se veprimtarët e shqiptarizmit akoma nuk kishin kaluar në të vërtetë në fazën e sensibilizimit dhe se pozicioni i tyre shpesh dukej si kontradiktor.

• Nga rrjeti i veprimtarive të shqiptarizimit te rrjeti i lexuesve

Kriza Lindore filloi në vitet 1875 me kryengritjet e fshatarëve të Hercegnës gjë e cila do të çonte në një krizë totale financiare, politike dhe ushtarake. Kjo periudhë krize u pasua me një tkurrje të madhe territoriale. Kjo tkurrje do të kishte qenë më e madhe nëse nuk do të ishte për ndërhyrjen e Abdulhamidit. Ai do ta forconte pushtetin e tij tek sulltani dhe do të ushtronte politika centralizuese, do të përdorte edhe burokracinë dhe kontrollin policor për të vendosur rregullin. Kjo do i jepte krah fuqizimit ekonomik dhe kulturor të disa kategorive jo myslimane. Nga këtu nis formimi i opozitës xhonturke. Në studimet mbi nacionalitetin shqiptar kjo periudhë njihet si periudha e mbajtjes së “Lidhjes së Prizrenit”. Kriza Lindore provokoi gjithashtu edhe daljen e nacionalizmit shqiptar e cila vërehet tek dalja e gazetave të para. Ajo që vërehet në këtë periudhë është numri i lartë i gazetave të boturara dhe në numra të pakët periodik. Gjithashtu vërehet që këto gazeta botohen kryesisht në Greqi dhe nga ortodoksë. Iniciativa e vëllezërve Frashëri mbetet e vetmja iniciative e myslimanëve në atë periudhë.

Kriza Lindore ishte konkrete dhe kishte dhënë shenjat e para. Dy sulltanë ishin ndërruar për një periudhë shumë të shkurtër. Në këtë periudhë gjithashtu u hapën shumë konflikte të cilat Perandoria vendosi të zgjidhte rrugën për t’i shtypur. Kjo nuk e pengoi Rusinë që të hapte konflikte të tjera dhe në prill të 1877 të vinte deri ne portat e Stambollit dhe të bënte që të firmosej në traktat armëpushimi në janar të 1878. Traktati i Shën Stefanit i nxirrte shtetet e Malit të Zi, Serbisë dhe Rumanisë tërësisht të pavarura. Ky traktat cënonte tepër tokat shqiptare të cilat i faleshin vendeve tashmë të pavarura. Menjëherë pas këtij traktati reagojnë vendet europiane nëpërmjet Kongresit të Berlinit që sanksionojnë tërheqjen e Perandorisë Osmane mirëpo, në masa më pak drastike, kjo jo për interes të Perandorisë por me qëllim që të mos shtrihej më tej ndikimi i Rusisë.

Duke parë që tokat  e tyre po i faleshin popujve sllavë, shqiptarët reaguan nëpërmjet Lidhjes së Prizrenit. Kjo lidhje e mbajtur nga individë të krahinave dhe besimeve të ndryshme kishte për qëllim dërgimin e delegatëve për të kundërshtuar dorëzimin e tokave të tyre popujve sllavë. Pavarësisht përpjekjeve për ta paraqitur Lidhjen e Prizrenit si një lëvizje të orkestruar nga Perandoria Osmane, studimi i komplesitetit të ngjarjeve të ndodhura më pas nuk e vërtetojnë një gjë të tillë. Frika e zhdukjes së Perandorisë Osmane kishte bërë që krahinat të mobilizoheshin në garnizone ushtarake të vogla lokale me qëllim ruajtjen e territoreve dhe njëkohësisht të krijonin platforma politike të cilat ishin: 1– Të bashkoheshin me Greqinë, dhe 2 duke parë interesin e fuqive të mëdha për ruajtjen e një pjese të territoreve të Perandorisë Osmane të tentonin drejt shqiptarizimit dhe të dilnin të luftonin në emër të kombit.

Gjatë periudhës së vështirë që po kalonte Perandoria Osmane, përfaqesues të trojeve shqiptare kishin hyrë në bisedime me përfaqësues të trojeve greke për një bashkëpunim të mundshëm në rast se Perandoria Osmane do të binte dhe Rusia do të ishte kërcënim përballë dy shteteve. Disa përfaqesues me Abdyl Frashërin, Jani Vreto, Pashko Vasa, Zija Prishtina etj shkuan në Stamboll që të kërkonin të ngriheshin batalione vullnetarësh shqiptare për të ruajtur kufijtë e Shqipërisë. Njëkohësisht bisedimet me Greqinë vazhdonin ku si duket Greqia e shihte të mundshme një bashkim të trojeve shqiptare me ato greke, qoftë kjo edhe nën një emërtim si konfederatë apo diçka tjetër. Drejt kësaj ishte edhe Abdyl Frashëri, por dualiteti nuk përcaktonte dot kufijtë e shtetit. Por polimikat e zhvilluara më vonë do të shtynin shqiptarët myslimanë  edhe ata ortodoksë drejt afirmimtit të një shteti shqiptar dhe largimit nga aneksimi me Greqinë. Abdyl Frashëri pas vitit 1877 u bë pioner i kësaj veprimtarie të cilën do ta konkretizonte me 3 artikuj të nisur për botim, në Stamboll, Vienë dhe Trieste.

Në artikullin e botuar në Stamboll: Ai përdori origjinën pellazge të shqiptarëve për t’iu kujtuar dhe legjitimuar faktin që janë të parët në ato troje. Gjithashtu në këtë artikull ai përmendi qëndresat dhe besnikerinë e shqiptarëve ndaj Perandorisë dhe kërkonte që  t’i mbronte karshi Portës së Lartë.

Në artikullin e dytë të botuar në Vienë me titulli “Shqipëria dhe Traktati i Shën Stefanit” ai theksonte vjetërsinë e trojeve shqiptare në Europë dhe faktin se si ato po copëzoheshin dhe do të shkonin drejt zhdukjes vetëm për shkak të traktatit.

Në artikullin e botuar në Trieste ai kritikonte grekët për faktin që të gjithë të këqijat ia hidhnin shqiptarëve dhe i kujtonte të gjithë përpjekjet dhe kontributin e shqiptarëve si Ali Pasha, Bocari edhe Xhavella, në trojet greke. Pas përpjekjes së Abdyl Frashërit për të kërkuar ndihmë por dhe për të vetëdijësuar grekët për rëndësinë dhe vjetërsinë e trojeve shqiptare do të vijonin shumë shkrime që do të synonin helenizimin e prejardhjes së shqiptarëve si të ardhur nga Kaukazi. Madje do të shfrytëzoheshin dallimet brenda myslimanëve për të mbështetur këto teori. Psh:  myslimanët suni janë të ardhur nga Kaukazi dhe myslimanët bektashi janë grekë të shqiptarizuar dhe më pas të islamizuar. Këto reagime sollën një rritje të shqiptarizimit të shqiptarëve ortodoksë. Kriza solli edhe qëndrime të tjera disi më të buta ndaj Greqisë

• Politika hamidiane “kundrejt shqiptarëve” dhe krijimi i nje imazhi të jashtëm.

Politika e Abdulhamidit ndaj shqiptarëve qëndronte në një ekuilibër të brishtë. Nga njëra anë kishte për qëllim për të gjetur mbështetje tek shqiptarët myslimanë të cilët ishin të konsiderueshëm në rajonet kufitare me Serbinë, Malin e Zi dhe Greqinë. Për këtë duhej forcuar besimi i tyre islam dhe besimi tek Perandoria. Nga ana tjetër Perandorisë Osmane i nevojitej të merrte në  konsideratë edhe popullatën shqiptare të krishterë në mënyrë që t’i bënin ballë helenizimit dhe Greqisë. Në këtë mënyrë ato u përpoqën që të forconin idenë se shtetet fqinje kishin qëllim t’i zhduknin dhe se vetëm Perandoria mund ti shpëtonte. Por në anën tjetër Sulltani nuk mund t’i hapte rrugë zhvillimit të mëtejshëm të ndërgjegjjes kombëtare dhe kjo ishte një ndër synimet e shtypjes së lëvizjes.

Gjatë sundimit të Abdulhamidit përpjekjet e shqiptarëve për të qënë prezentë me botime, revista, libra, vazhdimisht shtypeshin nga Porta e Lartë. Në fillim botimi përkrahej nga Perandoria më pas mbyllej. Këtë e shohim me botimin e libërthit nga Pashko Vasa apo revistës Drita/Dituria nga vilajeti i Janinës. Gjithashtu kjo praktikë u pa edhe në hapjen e shkollës së parë shqipe në Korçë, ku pas disa vitesh ajo do të mbyllej.

Sulltan Abdulhamidi ishte i orientuar nga zyrtaret e tij të lartë që të përfitonte nga shqiptarët dhe këtu përfshinin vetëm shqiptarët myslimanë. Zyrtarët osmanë i shikonin shqiptarët si shkakun kryesor të suksesit të Perandorisë Osmane në Europë.

Sami Frashëri, apo shfaqja e një shqiptarizimi mysliman?

Duket se prania e një armiku të jashtëm si Greqia ka nxitur Perandorinë Osmane të kontribuojë më tepër ndaj individëve të cilët mund të shërbenin si shtylla kunder grekëve. Prandaj përgjatë sundimit hamidian të vetmit myslimanë që u lejoheshin botimet ishin vëllezërit Frashëri të cilët ishin rritur me prezencën e rrezikut grek, gjë e cila në Veri(prezenca sllave) kishte qenë shumë më e vogël për shkak të vëmendjes së Serbisë ndaj Hercegovinës. Sami Frashëri nëpërmjet paraqitjes së idesë së ekzistencës së kombit shqiptar, paraqiti edhe rëndësinë e Shqipërisë për Portën e Lartë duke u dërguar në këtë mënyrë mesazhe dhe Perandorisë. Sami Frashëri ishte aktiv me botime të herëpas’hershme në revista dhe gazeta duke zhvilluar dialektikën e tij për prejardhjen e shqiptarëve duke bërë kështu mbrotjen e identitetit shqiptar përballë përpjekjeve të grekëve për ta helenizuar. Këtë mbrojtje Sami Frashëri e zhvilloi duke përdorur si argument kryesor gjuhën shqipe si degëzim direkt nga gjuhët ariane dhe jo degëzim i gjuhëve sllave apo latine. Gjithashtu Sami Frashëri përdori argumente të shumta si psh fjalët e gjuhës eolishte që nuk ishin në greqisht apo emrat e zotave grekë që origjina e tyre ishte në pellazgishte.

Një shkrim kritik interesant i Sami Frashërit është edhe kritika ndaj vendeve europiane që në emër të paqes dhe fesë kërkuan të ndërhynin në Shqipëri. Ai shkruan se: europianët donin që Orienti i krishterë t’u jepet të krishterëve të Orientit nën frymën e një kryqëzate të re.

Përpjekja e Sami Frashërit për të shkuar drejt formimit të kombit shqiptar shikohet edhe ne kundërshtimin e Jeronim de Radës për të formuar një konfederatë më një përbërje prej tre shteteve myslimane, krishtere dhe ortodokse. Aty shihet sërish urtësia e tij ku pavarsisht se nuk ka një propozim konkret në momentin e kundërshtimit por i thotë De Radës se kjo do të funksionojë si një demokraci e të urtëve dhe pas shumë viteve do të fillojë të flasë specifikisht për një komb shqiptar dhe të kundërshtojë përdorimin e fjalëve arabe si sinonime të fjalëve shqiptare.

Tek Frashëri është e veçantë pohimi i tij në enciklopedinë e tij ku përshkruan hyrjen në fe të shqiptarëve ku thotë se populli që nuk i ishte nënshtruar tërësisht romakëve, bizantit apo edhe Aleksandrit të Madh që ishte i të njëjtës racë, u bashkua me të njëjtën zemër me osmanen në sajë të forcës së shpalljes së Zotit.

• Shqiptarizmi dhe partikulturalizmi katolik

Gjatë krizës së Lindjes pati gjithashtu një zhvillim të faktorit katolik në trojet shqiptare. Ato arrinin të grupoheshin dhe të dërgonin memorandume drejt fuqive të mëdha. Kryesisht katolikët ndërtonin lidhje me vendet perëndimore dhe specifikisht italiane. Shpesh shihej një asosacion mes Islamit dhe Perandorisë Osmane dhe shpesh dilnin individë që ishin gati të bashkoheshin me sllavët vetëm në sajë të kundërvënies ndaj Perandorisë Osmane. Kryesisht ngjarjet kryesore të periudhës gjate krizës së Lindjes do të zhvilloheshin rreth Mirditës. Kjo zonë për shkak të furnizimit me ushtarë në Perandorinë Osmane zotëronte një autonomi më ndryshe.

PJESA E TRETË

• Evolucioni i shoqërisë osmane në epokën hamidiane dhe procesi i konstruksioneve nacionale

Në këtë pjesë të librit, Nathalie Clayer cek pjesën e sundimit të Abulhamidit II në krye të Perandorisë Osmane. Gjatë kësaj periudhe Perandorinë e kaploi një varg ndryshimesh, që synonin të avanconin përpara shoqërinë osmane, në një kohë që po lihej pas nga fuqitë perëndimore. Reformat gjatë përiudhës hamidiane u përhapën në të gjithë anët e Perandorisë, por jo në të njëjtin intensitet në të gjitha skajet.

Në këtë copëz kapitulli, Clayer përmend 5 karakteristika kryesore të cilat prekën shoqërinë osmane gjatë periudhës hamidiane, të cilat influencuan edhe në zhvillimin e ndjenjës së nacionalitetit shqiptar, por siç e përmend edhe autorja, jo në të njëjtën gradë me zhvillimet nacionaliste të fqinjëve tanë.

Fillimisht ajo e nis studimin e saj në mëyrën sesi paraqitej shteti tek masa e njerëzve. Shërbimet shtetore gjatë kësaj epoke ishin rritur ndjeshëm në çdo pjesë të shoqërisë përbërëse të Perandorisë Osmane, por jo proporcionalisht njësoj, siç do të vihet re edhe në rastin shqiptar. Për ta analizuar këtë, autorja ka ndjekur këto kritere:

Sistemi arsimor – tashmë ishte realizuar një nga reformat e premtuara që në periudhën e tanzimatit. Shumica e shoqërisë kishte të drejtë dhe mundësi të arsimohej. Nuk ishin vetëm bijtë e funksionarëve të lartë tanimë që shkolloheshin, por çdo individ e kishte këtë të drejtë. Në rastin shqiptar edhe pse si në çdo anë të Perandorisë u përpoq të nivelohej arsimimi, shumica e më të arsimuarve ishin nga vilajeti i Janinës dhe sanxhaqet maqedonase, ndryshe nga pjesa e Shqipërisë së Mesme e deri në Kosovë, ku niveli i arsimit paraqitej më i dobët. Edhe kur në këto zona filloi të përparonte niveli arsimor, sërish pjesë e “Toskërisë” ishte më para, për shkak se kishin arritur në këtë kohë të kishin kontakt edhe me kulturën perëndimore.

Njohja e gjuhëve perëndimore – frëngjishtja u bë shumë shpejt pjesë e sistemit arsimor në trevat shqiptare, ku për një periudhë të shkurtër pati një përhapje të frankofonëve. Por sërish qëndronte diferenca e cekur më lart mes zonave të ndryshme.

Lloji dhe niveli i karrierës – deri para periudhës hamidiane, ata që ishin më të pushtetshëm ua kalonin pushtetin brezave të tyre pasardhës. Ndërkohë kjo ndryshoi, pasi me arsimimin e një pjese të madhe të popullsisë, individët nga të gjithë shtresat e shoqërisë patën mundësi, të paktën potencialisht, të ishin në krye të posteve të larta.

I gjithë ky përparim, ishte tepër efektiv për Perandorinë, por që shumë shpejt solli një derivat negativ, që vetë instancat e Perandorisë nuk do të donin të ndodhte. I gjithë ky evoluim arsimor, solli edhe lindjen e koncepteve të reja nacionaliste, që nuk ishin të panjohura për popujt e tjerë ballkanik, por që erdhën shumë vonë në shoqërinë shqiptare. Pikërisht këtu filluan edhe prirjet e para ncaionaliste, duke e menduar Shqipërinë, apo shtetin shqiptar, apo kombin shqiptar si entitet më vete.

Duke marrë shkas nga kjo situatë, fuqitë perëndimore nuk ngurruan të thurnin planet e tyre në Shqipëri. Austro-Hungaria që në fundin e viteve 1800 pati programin e saj rreth çështjes shqiptare, të përbërë nga dy tipare. E para ishte ndalimi i përparimit serb në trojet shqiptare, në mëyrë që ata të mos kishin dalje në detin Adriatik. E dyta përpjekje për ndihmë ndaj kauzës shqiptare në arenën europiane, me qëllim që në krye të vendit të vihej një austro-hungarian, i cili do të drejtohej me anë të direktivave që do të vinin direkt nga Austro-Hungaria.

Nga ana tjetër Italia kishte synimet e saj që i shfaqi edhe gjatë luftërave botëtore ndaj Shqipërisë: atë të krijimit të një baze të fortë italiane në trojet shqiptare, në mënyrë që të influenconte në politikat ballkanase.

Pretendimet e tyre, donin t’i arrinin me ngritjen e konsullatave në Shqipëri, të cilat kishin lidhje me ambasadat e këtyre vendeve në Stamboll, e që do të ndikonin duke bërë për vete pushtetarët lokalë, e duke dërguar fonde të ndryshme në trojet shqiptare, duke i paraqitur si ndihma.

E gjatë kësaj kohe filloi të dalë në pah opozita shqiptare ndaj autoritetit Osman. Opozita shqiptare nuk ishte e njëllojtë si ajo e vendeve të tjera ballkanike. Nëse në vendet e tjera kishte përpjekje reale për të shpallur një shtet të pavarur, në Shqipëri ndodhte diçka tjetër. Shqiptarët ishin shumë të lidhur me osmanët, sidomos në kuadrin e të pasurit të njëjtin besim fetar, e kështu edhe veten e tyre e shihnin pjesë akoma të Perandorisë. Shumë intelektualë të kohës, përfshirë edhe firmëtarët e pavarësisë, në fillimet e lëvizjes u përpoqën të kishin një shtet shqiptar autonom nën ndikimin e Perandorisë Osmane. Por deri në shpalljen e pavarësisë kjo ndryshoi për shkak të pafuqisë së Perandorisë Osmane për ta realizuar këtë dhe frikës prej një asimilimi total nga ana e fqinjëve, të cilët kishin edhe mbështetjen e fuqive të reja që po dilnin në skenë.

E për të krijuar mëvetësinë e Shqipërisë punuan shumë prej intelektualëve emigrantë, të cilët kontributin e tyre e dhanë nëpërmjet penës. U krijuan dy gazeta të njohura patriotike: “Drita”- e cila botohej nga Shahin Kolonja në Sofje të Bullgarisë, dhe “Albania”- e cila botohej në Londër nga Faik Konica. Këto ishin vetëm një pjesë e gazetave apo shkrimeve që përhapeshin në mesin e emigrantëve, me qëllimin propagandimin rreth një shteti shqiptar, i cili nëpërmjet këtyre shkrimeve u fut në ligjërimin europian dhe në momentin që pavarësia ndodhi, nuk ishte çështje edhe aq e panjohur.

• Prodhimtaria e botimeve: konvergjencat dhe divergjencat ndërmjet veprimtarëve të shqiptarizmit dhe në imazhet e një kombi

Çështja e parë në këtë kapitull flet për nevojën e ngutshme për shkrimin dhe botimin e librave në gjuhën shqipe. Në  fillim të shekullit të XX veprimtarët e shqiptarizmit e kishin cilësuar si jetësore sepse sipas tyre një popull pa libër do të thotë një popull pa kulturë, pa histori dhe pa letërsi dhe kjo do të bëntë që atyre t’u mohohej statusi i kombit dhe të hidheshin poshtë kërkesat e tyre kulturore dhe politike.  Një vend të veçantë në mesin e botimeve e zinin periodikët. Një komb pa shtyp cilësohej si i verbër, i shurdhër dhe memec sepse ai nuk shikon asgjë, nuk dëgjon asgjë dhe nuk mund të shprehet.

Në rastin shqiptar ku nuk ishte i zhvilluar një rrjet i veçantë shkollash dhe ku asnjë rrjet fetar nuk ishte në shërbim të procesit të ndërtimit kombëtar, përhapja e botimeve mbetej kanali kryesor i shqiptarizmit. Nga mesi i viteve 1890 numri i individëve aktivë në fushën e shqiptarizmit u rrit në mënyrë të ndjeshme. Edhe pse arbëreshët dhe ortodoksët kanë qënë më të shumtë përqindja e myslimanëve, katolikëve dhe të huajve u rrit ndjeshëm.  Të gjithë këta individë nuk ndërhynin në të njëjtën mënyrë në fushën e shqiptarizmit por duhet të dallohen në këtë mënyrë botuesit e periodikëve, autorët e shkrimeve ose librave, ato që jepnin mbështetje financiare, përhapësit, lexuesit dhe deri tek ato që shëndrroheshin në nacionalistë aktivë.

Në këtë fazë dallohen 3 kategori të veprimtarëve të shqiptarizmit:

Aktorët e huaj, siç ishin përfaqësuesit konsullorë të vendeve të ndryshme të cilët mund të cilësohen veprimtarë të shqiptarizmit pasi u përfshinë personalisht. Përmendim këtu konsujt austriakë Theodor Ippen dhe August Kral, ku ky i fundit u bë një aktor i rëndësishëm në zhvillimin e nacionalizmit shqiptar. Pasi u bë konsull i përgjithshëm në Shkodër ai ishte personi që paralajmëronte administratën qëndrore për daljen e çdo gazete shqiptare ose për ato që ndërkohë botoheshin.  Integrimi i tij në rrjetin e veprimtarëve të shqiptarizmit do t’i lejonte të lajmëronte lindjen e gazetës Kombi në SHBA, programin e të cilës do ta cilësonte si një program të pastër kombëtar.

Pretenduesit e fronit të një principate të ardhshme shqiptare. Ata luajtën një rol të rëndësishëm në kuptimin se mishëronin kërkesat për të krijuar një shtet shqiptar.  Profesionistët e shqiptarizmit, që do të thotë e të rinjve që u hodhën në botimin e periodikëve nacionalistë dhe që zakonisht nuk kishin mjete të tjera jetese. Mirëpo shtypi nuk mundej që të ishte një biznes fitimprurës në atë kohë kështu që një pjesë e mire e gazetave shpëndaheshin falas.  Duke qenë se botuesit jetonin me ketë punë në shume raste ishin të shtrënguar të pranonin por dhe të kërkonin subvencione nga ana e autoriteteve austro-hungareze.

• Libra dhe gazeta: instrumentet për konstruktimin e një kombi

Nga viti 1896, botimet me karakter kombëtar u shumuan dhe u politizuan. Deri në kohën e revolucionit xhonturk, pra në harkun e 12 viteve, lindën 46 periodikë, në një kohë që në 20 vitet e mëparshmë kishin dalë vetëm 11. Gjithashtu numri  i librave të botuar midis viteve 1896-1908 ishte tre deri në katër herë më shumë se ai i librave të dalë në vitet 1878-1896.  Pas 1896, u shtypën tipa të rinj librash në shqip: libra historie, pamflete politike, romane, drama dhe tekste të tjera letrare, ndonjëherë përkthime nga gjuhët e huaja ose edhe metoda për mësimin e gjuhës. Shpeshherë ato kishin një format të vogël prej pak faqesh me qëllim që të lehtësohej leximi dhe përhapja e tyre.  Përbërja e gazetave patriotike të kohës: Idetë e shprehura ishin mjetet që shtypi përdorte për të krijuar imazhin e kombit shqiptar. Natyra dhe paraqitja e veçantë e artikujve. Tërësia e informacioneve teksore apo grafike kontribonte në konstruktimin e një imazhi mjaft statik. Shqiponja dykrenare u publikua për herë të parë në 1899 në gazetën La Nazione Albanese, e botuar në Itali.

• Konstruktimi i një identiteti të myslimanëve evropianë joturq

Pas viteve 1896 veprimtarët shqiptarë prireshin të nxirrnin në pah dallimin shqiptar/grek dhe  shqiptar/ turk. Ndër protagonistët që mori më shumë pjesë në këtë çështje ishte Sami Frashëri ku do të dallohej me dy veprat e tij: “ Dëshira e vërtet e shqiptarëvet” dhe “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe çdo të bëhet” Në këtë tekst Samiu rimerte disa elemëntë si: karakteri i dallueshëm i kombit shqiptar, natyra e tij ariane, origjina pellazgjike, dallimi ndaj grekëve, shërbimi që i ka bërë osmanëve grekëve dhe të tjerëve.

Sipas Sami Frashërit, përveç armiqësisë ndaj grekëve tanimë i vihej një theks i ri konstruktimit të dallimit nga turqit dhe nga Turqia; mendohej se Turqia i mbante shqiptarët në padituri ; Shqipëria gjendej e lidhur këmbë e duar nga turqit. Në lidhje me këtë Sami Frashëri përdorte imazhin e një luani të rrethuar nga çakej dhe dhelpra , që ia kishin lidhur putrat dhe bëheshin gati ta bënin copash. Luani, dmth Shqipëria përpiqej të lirohej.

Në vazhdim Shahin Kolonja dhe Faik Konica bënë një sër shkrimesh me nota negative ndaj Turqisë: Ja si e shihnin dallimin shqiptar/ turk ato: Fjala turk zëvendësohej nga ajo anadollak dhe përdorej në një kuptim shumë përbuzës. Cilësimet i egër, barbar rregullisht përdoreshin për turqit, Turqinë dhe kombin turk. Dallimi shqiptar turk shihej dhe në trajtën i shtypur dhe shtypës Përmes konstruktimit të një dallimi shqiptar/ turk, sipas tyre bëhëj fjalë për të ndërtuar një identitet myslimanësh evropianë, jo turq, që përbënin shumicën e një kombi që aspironte për sovranitet në tokën evropiane.  Ndarja e “turkut” nga Islami nuk ishte e vetmja mënyrë e përdorur nga veprimtarët e shqiptarizmit për të ndërtuar një dallim midis myslimanëve shqiptarë dhe atyre turq. Disa e kthyen bektashizmin një islam heterodoks, në një alternative, në një veçanësi, në një rrugë për të hedhur poshtë islamin e imponuar nga “sundimtarët turq”.

• Bektashizmi: një islam joturk, evropian dhe jo “fanatik”

Bektashizmi është parë dhe përdorur si një sekt me natyrë liberale dhe humaniste, ndryshe nga sunizmi, simbol i fanatizmit dhe despotizmit. Përafrimi i bektashizmit me nacionalizmin erdhi kryesisht nga përpunimi që i bënë atij vëllezërit Frashëri, dhe njëkohësisht nga propaganda e Perëndimit që i mveshi dallimet fanatik/liberal, turk/shqiptar, aziatik/evropian. Për të treguar ndikimin e tyre Abdyl Frashëri organizon në Maj 1878 një mbledhje me parinë shqiptare të Jugut në teqenë e Frashërit. Përdori ndikimin e disa babave bektashinj në Jug, në kohën e Krizës Lindore. Naim Frashëri, po ashtu përdor doktrinën bektashiane si mjet në konstruktimin e tij të identitetit kombëtar. U përpoq ta transformonte bektashizmin, sidomos duke futur dimensionin nacionalist. Elemente si: “në mes tyre, por dhe me të gjithë njerëzit, bektashinjtë janë vëllezër”, për të kthyer dashurinë dhe vëllazërinë mistike në vëllazëri kombëtare. Më tutje, e shikonte vetë përkatësinë në tarikat si një lloj farefisnie.

Qerbelaja, poemë kushtuar martirizimit të Hysenit, kthehet në një poemë nacionaliste duke bërë thirrje që bektashinjtë t’i shikonin të gjithë shqiptarët si një familje. Qerbelaja, nga disa është parë edhe si një shembull për luftën për pavarësi dhe konstruktimin e një miti kombëtar, por kjo referencë nuk shprehet qartë.

Ndër veprimtarët e tjerë që përmenden në këtë kapitull, është Faik Konica. Ndër kontributet e tij për të lidhur bektashizmin me nacionalizmin shqiptar përmendim: Shkrimet e drejtuara ndaj lexuesve frankofonë e vendosin bektashizmin si “të pavarur” në aspektin fetar, në krah të protestantëve dhe mendimtarëve të lirë. Në një takim në Vjenë, 1987, propagandon për marrëdhënie të mira me krerët bektashinj sepse ndikimi i tyre mund të jetë i dobishëm. Ai e paraqit dallimin sunizëm/bektashizëm si kundërshti midis fanatizmit dhe progresit.

Po në fundin e shekullit XIX, në bisedimet mbi aleancën e Ali Tepelenës me bektashinjtë, sipas gazetarit Henry Brailsford, do të ishte pikërisht Pashai që do t’u mësonte shqiptarëve urrejtjen ndaj turqve dhe të inkurajonte tek ta ndjenjën e kombësisë. Këta autorë perëndimorë theksuan edhe më tej imazhin e bektashizmit si të kundërtin e islamit sunit.  Ippen shikonte tek bektashizmi një doktrinë liberale dhe sekrete, që kishte marrëdhënie konfliktuale me sunizmin dhe “të qeta” me krishtërimin. Pikërisht kjo e kthente bektashizmin në joturk, në europian. Në fillimet e shek. XX, bektashizmi qëndronte larg fanatizmit dhe afër krishtërimit dhe europianëve. Konsulli Italian në Janinë pohonte pasurinë e teqesë dhe ndryshimet e bektashinjve me myslimanët e tjerë.  Por çfarë ndodh realisht me bektashizmin në shekujt XIX dhe XX? Babatë luanin rolin e udhëheqësit shpirtëror por njëkohësisht atë ekonomik dhe social. U bënë veprimtarë të shqiptarizimit ose u vunë në shërbim të teqeve.  Direkte apo indirekte, këto lëvizje ngjallën dyshim tek Perandoria Osmane, dhe pati kontrolle, arrestime dhe mbyllje të disa teqeve, gjë që shtoi kundërshtimet ndaj regjimit hamidian. Ndryshimi midis gegëve dhe toskëve merrej shpesh si dallim suni/bektashi. Në Greqi, në Katerini, teqeja bektashiane ishte bërë zemra e “kolonisë shqiptare”.

• Ortodoksi greke apo ortodoksi shqiptare?

Forcimi i lidhjeve midis “identitetit ortodoks” dhe “identitetit grek” do të shtynte disa veprimtarë të shqiptarizimit të ndërtonin një “ortodoksi shqiptare”. Fan Noli, në thirrjen e tij, shpjegonte se ishin ndarjet fetare ato që kishin çuar në ndarje midis shqiptarëve, dhe kjo si pasojë e kthimit të dallimeve fetare në antagonizma politike. Emri shqiptar, për të qe bërë sinonim i “njeriut që nuk ka fe”. Përfundimi i Nolit; nuk ishte feja ajo që duhej ndërruar, por klerikët, që nuk duhet të ishin më vegla të armiqve politikë.

Hasen dy qëndrime; ai që thotë se grekët dhe shqiptarët duhet të bashkohen sipas modelit Austro-Hungarez, dhe një tjetër që i sheh grekët si armiq dhe të prirur nga interesat personale mbi Epirin. “Lidhja Shqiptare”, 1899, e konsideronte Epirin si tokë greke dhe vepronte në favor të një bashkimi shqiptaro-grek. Sipas B.Kondis, qeveria greke e kishte afruar Ismail Qemalin për të arritur një marrëveshje të fshehtë mbi kufirin e ardhshëm shqiptaro-grek. Vërtet Greqia e mbështeti shqiptarizimin për qëllimet e veta për zhvillime të caktuara në Jug të saj. Në 1901, Gazeta Yll, edhe pse ishte zëdhënëse e helenizmit, pohonte për një identitet shqiptar.

Por, nga ana tjetër, kemi një rrymë kundërshtare me helenizmin, që jep argumente se helenizmi është i papajtueshëm me shqiptarizmin. Marrim shembull Gazetën Shqipëria, që shkruante: “dhe pikërisht këtu do të qëndrojë merita e popullit shqiptar, që do të jetë ajo e formimit të kombësisë, duke tejkaluar dallimet fetare.” Veprimtarëve ortodoksë u duhej të zhvleftësonin helenizmin dhe greqizmin, që nuk ishte e lehtë. Kjo u mendua të arrihet me disa metoda: – Zhvleftësimi i gjuhës greke, duke i  dhënë rëndësi gjuhës amtare dhe atyre europiane, parimisht anglishtes. -Moslidhja e martesave me grekët, që provonte dallim gjaku.                         – Propagandimi mbi faktin që çdo bashkëpunim politik me grekët kishte rezultuar  i pafrytshëm, pasi shqiptarët asnjëherë nuk kishin gjetur shpërblim për shërbimet e tyre.

Çështja e Epirit mbetet gjithnjë konflikti kryesor. Shqiptarët nuk duan të sakrifikojnë Shqipërinë e Jugut në emër të miqësisë shqiptaro-greke. Duke filluar nga marsi  i 1898, Shqipëria u bë mbrojtëse e një propagande të përbashkët, në emër të një miqësie dhe origjine të përbashkët, me maqedonasit (arumunët e Maqedonisë), për të kërkuar autonominë e një “Shqipëri-Maqedonie”.

Ndërkohë, në vazhdimësi të propagandës kundër kishës ortodokse greke, njoftohet në 1906 se do të hapej një kishë e veçantë vetëm për shqiptaro-vllehët. Në 1907, shoqëria shqiptare Besa Besë e kishte kthyer festën e Shën Gjergjit në një “celebrim të trimërisë së Skënderbeut, të një kohe ku Shqipëria lëvdohej në të gjithë Europën. Në shkurt të 1908, Fan Noli celebroi meshën e parë në shqip në Kishën e Shën Gjergjit në Boston.  Ai premtonte të ishte nismëtari i një Kishe të pavarur nga veglat e Greqisë.

• Shqiptarizmi i “minoritetit aktiv” protestant

Rëndësia që protestantizmi i jepte shkrimeve të shenjta dhe përkthimit të tyre në gjuhët vendase i çoi ndjekësit e tij drejt shqiptarizmit. Parë nga jashtë, hierarkia ortodokse i akuzonte veprimtarët e shqiptarizmit si masonë apo protestantë, pra të pa-fe. Edhe nga ana numerike, krahasuar me bektashinjtë, protestantët nuk kishin shumë peshë. Pra ishin një “minoritet aktiv”, kryesisht në juglindje të vendit. Aktivitetin e tyre ata e fokusuan në edukimin fetar dhe jo fetar, me hapjen e një shkolle për vajza në Korçë, në mbështjetje të shkollës së djemve, por që pati shumë probleme të hasura nga autoritetet osmane dhe ortodokse në të njëjtën kohë. Është e vështirë të zbulohet se në çfarë shkalle propaganda protestante ishte e përzierë me atë të shqiptarizmit, pasi anëtarët e këtij minoriteti ishin tepër aktivë për sa i përket shqiptarizmit dhe lirisë së Shqipërisë. Mbështetja e tyre vinte nga British and Foreign Bible Society dhe American Board, por vendimtare ka qenë edhe mbështjetja nga autoritetet austro-hungareze.

• Midis katolicizmit, regjionalizmit dhe lindjes së antisllavizmit

Pjesa më e madhe e veprimtarëve të shqiptarizmit ishin nga rradhët e klerit. Elitat intelektuale katolike ishin kryesisht të përbëra nga priftërinj shekullarë, jezuitë dhe franceskanë, të cilët patën mbështjetjen edhe të Austro-Hungarisë. Propaganda e tyre përfshinte luftën kundër “turqve”, që nënkupton myslimanët. Përveç identitetit katolik, identiteti rajonal ishte një element qëndror i këtyre konstrukteve identitare të përpunuara nga anëtarët e klerit. Megjithatë, ligjërimet e tyre shkonin në drejtim të një bashkimi të gjithë shqiptarëve, pa dallim feje dhe krahine.  Ndjenja e shqiptarisë mori një ngjyrim të ri në fillimin e shekulit XX; ajo u bë antisllave. Për shembull, në veprën e Fishtës, lufta kundër “turqve”, tema qëndrore në shkrimet e tij i lë vendin luftës kundër sllavëve, ku tregohen kryesisht luftërat me malajzezët.  Megjithatë, këto ideologji u përqafuan ose u luftuan shpeshherë sipas mënyrës se si vepronin grupimet e ndryshme, duke i dhënë shqiptarizmit dhe nacionalizmave të tjera domethënie të ndryshme nga ato që veprimtarët e shqiptarizmit kishin formuluar në letër.

PJESA E KATËRT

Shqiptarizmi në klandestinitet

Shqiptarizmi dhe përhapja e shtypshkrimeve në shqip në Perandorinë Osmane nuk kishin qenë ojekt i masave të ashpra përpara krizës së mesit të viteve 1890. Por gjërat ndryshuan pas viteve 1890. Masat që u morën patën një ndikim të rëndësishëm mbi mënyrat e përhapjes dhe të përqafimit të shqiptarizmit. Duke i shtrënguar veprimtarët e shqiptarizmit të vepronin në klandestinitet dhe duke i vënë ata përballë rreziqesh, ato e frenuan zhvillimin e nacionalizmit shqiptar. Një ndikim të rëndësishëm kishte edhe forcimi i identiteteve fetare. Individët vazhdonin gjithashtu të identifikoheshin me familjen, fshatin, krahinën, një brez të caktuar moshe ose një kategorie socio-profesionale.

• Konfesionalizmi dhe rrjetet e solidaritetit

Përforcimet e hierarkive fetare të krishtera dhe myslimane, dërgimi i misionarëve, shtrirja e kongregacioneve në rastin e të krishterëve dhe të tarikateve në rastin e myslimanëve, zhvillimi i rrjeteve shkollore përkatëse në çdo komunitet fetar ose “fetaro-kombëtar”, janë po ashtu faktorë që kontribuan për modifikimin dhe përforcimin e kufijve midis komuniteteve fetare.

Aktorët politikë nuk qëndruan të huaj ndaj këtyre fenomeneve, por përkundrazi, një pjesë e madhe dhanë shtysat e tyre. Sulltan Abdylhamidi ndiqte një politikë sunitizmi. Shumë ulema u dërguan nëpër krahinat shqiptare, kopje të Kuranit u shpërndanë falas, u hapën gjithnjë e më shumë shkolla, ku morali dhe feja islame zinin gjithnjë e më shumë vend.

Fuqitë e Mëdha, nga ana e tyre, kontribuan në politizimin e identiteteve fetare. Shembulli më i qartë është sigurisht ai i përdorimit që i bëri Austro-Hungaria protektoratit të kultit katolik që ajo e ushtronte de facto në këtë anë të Perandorisë.

Gjatë krizës së viteve 1896-1897, aspekti politik i çështjeve fetare u përforcua edhe nga vullneti i Austro-Hungarisë dhe i Italisë për t’u paraqitur si mbrojtës të katolikëve, nga ai i Rusisë dhe i Greqisë si mbrojtës të ortodoksëve dhe nga dëshira e Sulltanit që të dilte si mbrojtës i myslimanëve. Nëse ndodhën konvertime (gjë që ishte e shpeshtë në mesin e katolikëve të Kosovës), raportet konsullore i paraqisnin ato si konvertime “të detyruara” dhe konfliktet si konflikte ndërmjet “bashkësive fetare”, duke vënë ndesh njëri-tjetrit “myslimanët” me “të krishterët”.

Shumë ngjarje politike kontribuan në përforcimin e identifikimeve fetare në terren. Në 1897, masakrat kundër armenëve, ngjarjet e Kretës dhe lufta greko-turke, në të cilën morën pjesë shumë ushtarë të rregullt dhe të parregullt të këtij rajoni, shkaktuan tensione midis të krishterëve dhe myslimanëve në Ballkanin osman. Në vigjilje të revolucionit xhonturk, marrëdhëniet të krishterë/myslimanë u tendosën edhe më tepër pak a shumë gjithandej.

Ky “konfesionalizëm”, do të thotë ky përforcim i kufijve fetarë dhe kjo mënyë e të imagjinuarit të komuniteteve fetare si komunitete që shkojnë përtej kornizës lokale, nuk ka qenë detyrimisht një pengesë për zhvillimin e nacionalizmit në përgjithësi dhe e nacionalizmit shqiptar në veçanti. Ai solli nevojën të kalohej gjithnjë e më shumë përmes fesë dhe ndihmoi në diversifikimin e konstrukteve të shqiptarisë në varësi të përkatësive fetare. Së bashku me lloje të tjera identitetesh, të tilla si identitetet krahinore dhe sociale, edhe identiteti fetar ushtroi ndikimin e tij të nënkuptueshëm mbi shqiptarizmin, duke qenë se ky i fundit u përhap sipas rrjeteve të solidaritetit mbi bazë fetare, krahinore dhe sociale.

Për të kuptuar më mirë këto mekanizma të përhapjes së shqiptarizmit, duhet t’i shohim gjërat jo nga pikpamja e vrojtuesit të jashtëm, por nga këndvështrimi i aktorit. Cili ishte vizioni që kishte një veprimtar i shqiptarizmit për zhvillim e shqiptarizmit? Dhe, në këtë mënyrë, cilave rrjete u përkiste ai, nëpërmjet cilave ishte prekur nga shqiptarizmi ose falë cilave e kishte përhapur atë?

Sejfi Vllamasi, një mysliman me origjinë nga rajoni i Kolonjës, përmend në shkrimet e tij 30 personazhe, të cilët kishin luajtur një rol në zhvillimin e shqiptarizmit, parë nga përvoja e tij. Fillimisht konstatohet se të gjithë ishin myslimanë, me përjashtim të katër prej tyre: misionarit protestant Gjergj Qiriazi dhe tre ortodoksëve, Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçit dhe Dhimitër Moles. Së fundmi konstatohet se të gjithë personazhet ishin nga jugu me përjashtim të Idrizit nga Gjakova.

Zhvillimi i shqiptarizmit përmes vështrimit të Sejfi Vllamasit është kështu shumë i lidhur me përkatësinë e tij krahinore dhe përkatësinë e tij fetare, gjë që bënte që ai të ndiqte institucionet arsimore osmane dhe të integrohej në administratë. Gjysma e veprimtarëve ishin nënpunës, nxënës të idajeteve dhe ushtarakë, të ciliet u përkisnin brazave të rinj.

Vizioni që kishin mbi zhvillimin e shqiptarizmit të rinjtë ortodoksë të rajonit të Korçës ishte pak më i ndryshëm. Goni nga Katundi përmend nja 20 personazhe, ndër të cilët vetëm gjashtë prej tyre ishin myslimanë: Baba Fetahu, dy bejlerë nga Korça, Orhan dhe Sami bej Pojani, si dhe vëllezërit Topulli-Bajo dhe Çerçiz- së bashku me Qamil Panaritin. Personazhet e tjerë ishin bashkëfshatarë, përveç Fan Nolit, që ishte nga një rajon i largët. Gjëja e përbashkët për pjesën më të madhe të këtyre të krishterëve ishte se kishin njohur emigracionin.

Kujtimet e Thanas Viso Mborjes, në lidhje me këtë periudhë, nxjerrin në skenë nja tridhjetë personazhe. Vetëm 4 ishin mysliman: Orhan bej Pojani nga Korca, Hafiz Ali Korça, si dhe Bajo dhe Cerciz Topulli. Të tjerët ishin të krishterë ortodoksë si ai dhe , përveç Fan Nolit, të gjithë ishin me origjinë nga rajoni i Korçës. Po si mborja, të gjithë kishin njohur emigracionin ne Rumani ose në Amerikë.

Këto tre shembuj tregojnë peshën shumë të rëndësishme të solidaritetit krahinor, ndonjëherë edhe të atyre të fshatit apo të familjes, të rrjeteve të ngritura mbi bazën e përkatësisë fetare dhe socio-profesionale në përhapjen e shqiptarizmit dhe të shprehjes së tij edhe në mënyra jo të drejtëpërdrejta.

Shembujt e mësipërm tregojnë, gjithashtu, se përhapja e shtypshkrimeve kanë luajtur një rol qëndror në zhvillimin e shqiptarizmit. E kam studiuar këtë fenomen për periudhat që paraprinë krizën e mesit të viteve 1890, si edhe për diasporën. Në territoret osmane, duke filluar nga viti 1896-1897,  përhapja e shqiptarizmit u bë në një mënyrë më komplekse: aty u krijuan edhe rrjetet e lexuesve që prodhuan një terren të favorshëm për shqiptarizmin, por pati gjithashtu, më shumë se në diasporë, një përpjekje të parë të kalimit nga rrjeti i lexueve në rrjetet e partizanëve, si edhe një zhvillim të shqiptarizmit si burim politik dhe social.

• Rrjet lexuesish të shpërndarë, të izoluar dhe të brishtë.

Të përhapura në pjesën më të madhe nga qendrat e diasporës, shtypshkrimet shqipe ia dolën mbanë të depërtonin në territoret osmane, megjithë ndalimet gjithnjë e më rigoroze. Imazhi që vjen para syve tanë është shumë i ndryshëm për rajone të ndryshme, gjë që nuk duhet të na habisë kur dihen dallimet që kemi vënë në dukje më lart.

Një rritje e pranisë së Shtetit në mënyrë shumë të diferencuar dhe rajonet jugore, ku popullsia myslimane ishte shumë më e integruar në administratën osmane, ku “klasat e mesme” ishin në formim e sipër, kishin një arsim të lartë, shpesh dinin edhe greqishten edhe/apo frëngjishten dhe ishin shumë më mobile; rajone jugore ku flukset migratore ishin përgjithësisht më të rëndësishme. Rrethet e lexuesve, shpesh herë të izoluar dhe të paqëndrueshëm, u formaun më lehtë në këto rajone, me një fjalë në ato që i kam quajtur “sanxhaqet maqedonase” si edhe në vilajetet e Janinës.

Pas viteve 1896-1897, shtypshkrimet patën edhe më tepër sukses sepse ato ishin të përgatitura nga veprimtarët e shqiptarizmit me origjinë nga ky rajon. Ekzistenca e një rrjeti teqesh bektashi luajti  po ashtu  një rol të rëndësishëm në formimin e rretheve të lexueve. Kujtimet e Goni Katundit na tregojnë se edhe të krishterët e rajonit kishin mundur të mësonin të lexonin në shqip pranë udhëheqësve shpirtëror të tarikatit. Disa teqe bektashi u bënë vatra të rëndësishmë të përhapjes së librave shqip.

Në Shqipërinë e mesme, në mungesë të daljes së një “klase të vërtetë të mesme”, rrethet e lexuesve ishin të krijuara, paksa njëlloj si në veri të vilajetit të Janinës, fillimisht në mesin e familjeve të mëdha të bejlerëve dhe më tej në mjediset bektashi dhe së fundi te disa persona që u përkisnin mjediseve më modeste, si edhe të disa nëpunës shqiptarë të ardhur nga krahina e jugut. Në vitin 1904, Drita  ishte periodiku më i lexuar në Shqipërinë e mesme. Një rol të rëndësishëm në shpërndarjen e tyre e patën edhe konsullatat si ato Austro-Hungareze apo italiane.

Në sanxhakun e Dibrës, rrethet e lexuesve u formuan jo midis “klasave të mesme”, të cilat në të vërtetë nuk ekzistonin në këtë zonë të partikulazimit të theksuar, por midis disa anëtarëve të parisë pronare të tokave dhe fetare, të cilat shikonin një rrezik sllav që vinte nga Lindja. Veçoria e kësaj krahine ështe se qenë elementë myslimanë synitë dhe jo bektashinj ata që u bashkuan me radhët e veprimtarëve të shqiptarizmit.

Në zonën kufitare, që përfaqësonte sanxhakun e Shkodrës në veriperëndim,  rrethet e lexuesve kishin veçorinë që përbëheshin kryesisht nga anëtarët e elitës katolike- priftërinj dhe, në masë më të vogël anëtarë të borgjezisë tregtare. Popullsia myslimane në tërësinë e saj, si edhe popullsia katolike e malësive u prekën jashtëzakonisht pak nga përhapja e shtypshkrimeve.

• Shqiptarizmi në terren- Nga rrjetet e lexuesve te rrjetet e partizanëve.

KOMITETET DHE ÇETAT

Në gjirin e rretheve të brishta të lexuesve u formuan grupet e veprimtarëve të shqiptarizmit. Idea nisi me Shemseddin Sami Frashërin në vitin 1905 dhe u konkretizua me krijimin e një komuniteti të fshehtë. Si ide nuk ishte origjinale, por riprodhim i ideve të tjera të kombeve ballkanike. Të krishterët shqiptarë ishin më të ndjeshëm dhe më të ndikuar nga zhvillimi i propagandeve kombëtare në Maqedoni, dhe tashmë t’i përkisje një partie kombëtare ishte më shumë një opsion politik fleksibël, sesa një rezultat i një preference etnike (rasti i Papa Kristos Negovani të vrarë që anonte nga ana vllehe edhe pse konsiderohet atdhetar).

Strategjitë për të mos paguar para ndaj shoqërive të ndryshme greke apo vllehe, i bënte shqiptarët të anëtarësoheshin tek shoqëritë shqiptare të Bukureshtit. Në Elbasan ortodoksët shqipfolës e quanin veten e tyre helenë për tu dalluar nga bullgarët e Maqedonisë dhe nga katolikët. Për ta shqiptarët ishin të egër dhe myslimanë. Gjithsesi, mobilizimi i patriotëve shqiptarë në perandori dhe krijimi i një komiteti të fshehtë shqiptar në 1905 ishte kryesisht vepër e myslimanëve. Komiteti i parë u formua gjatë muajit Ramazan në Nëntor 1905 – Komiteti i Manastirit. Hyrja në kompeticionin politik u realizua nëpërmjet përhapjes së gazetave dhe shtypshkrimeve, formimi i komiteteve të fshehta dhe krijimi i çetave. Qëllimi i komitetit të ri ishte ringjallja e Shqipërisë, dhe u duhej një punë shumë e madhe për përhapjen e kësaj ideje. Gjuha ishte mjeti i parë për qytëtërimin e një kombi, në këtë mënyrë çdo ‘shok’ e kishte për detyrë që t’ua mësonte edhe të tjerëve.

Organizata ‘Komiteti i shqiptarëve për lirinë e Shqipërisë’ kërkonte: a. Njohja zyrtare e gjuhës shqipe në administrata dhe në shkolla. b. Emërimi i nënpunësve shqiptarë në vend. c.Mbajtja e trupave shqiptare në krahinat evropiane. (marrëdhëniet shqiptarë – qeveri osmane).

Në Shtator të 1906 komiteti u paraqit me vrasjen e Metropolitit të Korçës, si akt themelues i çetës, si hakmarrje ndaj vrasjes së Papa Kristos i cili u vra nga një bandë greke dhe e ndihmuar nga propaganda e metropolitit të Korçës. Pas kësaj goditje anëtarët u arrestuan dhe u formuan çeta të reja (Çerçiz Topulli dhe Mihal Grameno). Më shumë për propagandë dhe përhapje ideje, sesa çeta lufte. Më 1908 mobilizimit shqiptar i duhej të mbante qëndrim edhe ndaj xhonturqve. U krijua terren për përhapjen e KBP (Komiteti i bashkimit dhe progresit), me shkrirjen e Komitetit Osman për liri. Të shumtë ishin myslimanët që u rreshtuan me xhonturqit, specifikisht nga Kosova, Maqedonia dhe Janina.

Në këtë kontekst theksojmë që Evropa dëshironte humbjen e Turqisë. Etiketa që u mvishej atyre në Evropë ishte e rëndë, e megjithatë myslimanët nuk kishin detyruar askënd të kalonte në Islam. Disa prej tyre kishin ndihmuar në ngritjen e kishave. Myslimanët nuk ishin përgjegjës për atë që ndodhte në Maqedoni, sepse ishin Fuqitë e mëdha ato që donin ta gjymtonin vendin.
Theksojmë që myslimanët ishin më të gjymtuar, të lënë pas dore, të rekrutuar për luftë. Ndërsa të krishterët kishin zhvilluar tregtinë, artizanatin dhe arsimin.

• SHQIPTARIZMI SI BURIM POLITIK DHE SOCIAL

Siç edhe ndodhi në ideologjitë e tjera të Perandorisë Osmane në Evropë, shqiptarizmi u përdor nga kategori të ndryshme aktorësh si një burim politik dhe social. Të rinjtë e përdornin për të shkuar tej gjërave të ndaluara, disa adresonin mosfunksionimin e shtetit për të treguar veten patriotë para konsullit austriak etj. Nacionalizmi u bë rrugë për ngritjen e pozitës sociale për fshatarët dhe sllavët. Në historigrafinë shqiptare bejlerët shfaqen sikur kanë penguar zhvillimin e nacionalizmit. Qasje e gabuar se ata ishin të parët në kontakt me Perëndimin dhe ishin të parët që mund të prekeshin nga nacionalizmi.

Në kujtimet e Eqrem Beut, zgjimi nacionalist e kishte zanafillën që në fëmijëri kur tutori i tij dom Luigji e përshkruante Shqipërinë si një vend i lirë i pushtuar nga Turqit e këqinj, por Eqrem beu do te bëhej veprimtar i shqiptarizmit gjatë qëndrimit në Vjenë si pasojë e propagandimit të Austro-Hungarisë. Po aty krijoi dhe idenë se shqiptarët nuk ishin gati politikisht dhe vetëm Austro-Hungaria mund ta shpëtonte nga marrëzia e turqve dhe lakmia e fqinjëve ballkanikë. Eqremi i quante turqit tashmë mendjengushtë. Eqremi kishte po ashtu komente për shqiptarët në administratën e Perandorisë, si dhe për lëvizjet e tjera shqiptare. Tashmë në mes të familjeve shqiptare kishtë filluar identifikimi me paraardhësit e tyre, Skëndërbeu, Muzakaj, Balshajt etj.

Bejlerët në Tiranë dhe Elbasan mbanin qëndrim të ndryshëm ndaj shqiptarizmit dhe pozicionimit ndaj palëve të të tretëve. (Esati i paqartë, Fuati kundër autoriteteve osmane). Shkolla katolike në Tiranë financohej nga austriakët. Fuati edhe pse tregohej tolerant ndaj katolikëve, myslimanët duhet të mbeteshin shumica drejtuese në shoqërinë shqiptare. Abdi beu kundra osmanëve dhe pro Austro-Hungarezëve.

Në këtë kohë kishim dy tarafe, një i familjes Vlora (ajo e Mustafa Pashës dhe ajo e Selim Pashës) dhe ajo e familjes Risilia dhe i agallarëve të qendrës së vogël të Kaninës. Syrja beu, babai i Eqrem beut, udhëheqës i shumicës prej investimeve në Vlorë, por kishin nga pas armiqësinë e banorëve vendas. Tarafi kundërshtar i Adem Risilisë, ishin në favor të zhvillimit të gjuhës shqipe, ndërsa tarafi i Syrja beut nuk identifikohej me veprimtarinë e shqiptarizmit. Thekson më shumë këtë situatë edhe arratisja e Ismail Qemalit, kushëriri i Syrjaut. Syrjau largohet për në Itali, më pas në Turqi ku bëhet drejtor tatimesh në kryqytetin osman. Ai përdori pozicionin e tij për të hequr qafe kundërshtarët e tij nën emërtimin ‘nacionalist’. Përplasje të tjera vazhduan mes bejlerëve. Pati një dallim fetar sunit/bektashi si dallim politik. Bektashizmi i nxitur nga vëllezërit Frashëri dhe nga politikat  e sunitizmit të sulltan Abdulhamitit (mënyrë për të rritur shqiptarizmin).  Kështu u mor një fushatë përndjekje e babave, teqeve dhe aktivitetit të tyre. Bektashizmi përdori politikisht identitetin e saj të lidhur me shqiptarizmin. (kryesisht nga udhëheqësit).

Astro-Hungaria dhe Italia vazhdonin ndikimin e tyre. Përdorej kulti katolik në Shqipëri për arsye politike. Rivaliteti u zhvillua edhe në kuadër të alfabetizmit. Një seri librash u publikua në Vjenë në 1900. Po ashtu edhe në Itali më 1908. Alfabeti Agimi (frymëzuar nga alfabeti kroat (Ndje Mjeda i përfshirë në shoqërinë Agimi) mbështetje nga Austria përballë Bashkimit që mbështetej nga Italia.

• INSTRUMENTALIZIMI I LIDHJEVE DHE I KRYENGRITJEVE

Që nga 1899 me lidhjen e Pejës, po ashtu edhe me Lidhjen e Prizrenit, kryengritjet instrumentalizoheshin për të rivendosur përsëri një rend të brendshëm.  Lidhja e Prizrenit u përdor për t’ju kundërvënë Fuqive të Mëdha si për çështjen maqedonase dhe futjes së reformave, ndërsa e Pejës për të rikonfirmuar pushtetin e Sulltanit. Në këto kohë nuk kishte një bashkëpunim të dukshëm midis shqiptarëve myslimanë dhe atyre katolikë.

Në vitin 1900 nëpër xhamia mësohej shqip  dhe sulltanit i dërgohet një letër për njohjen e gjuhës dhe hapjen e shkollave. Midis viteve 1893-1908 pati shumë kryengritje në vilajetin e Kosovës të frymëzuar apo jo nga autoritetet osmane apo nga fuqitë e mëdha, të cilat nuk pasqyronin zhvillimin e shqiptarizmit në këto rajone. Kryengritjet ishin kryesisht të lidhura me futjen e reformave administrative dhe financiare. Në 1902 u nxorr një urdhër për të tre vilajetet; Manastir, Selanik dhe Kosovë, për ndjekjen e keqbërësit mysliman, në veçanti shqiptarët, dhe për të emëruar të krishterë në xhandarmëri dhe nëpër gjykata. Plani hasi vështirësi dhe u shoqërua me kryengritje kundra.

Tashmë të lënë pas dore nga Austria dhe Rusia, si dhe me rrezikshmërinë që po haste Turqia, shqiptarët rrezikoheshin nga sllavët e Ballkanit. Shqiptarët akuzoheshin se ishin bërë myslimanë dhe ishin injorantë dhe fajin për këtë e kishin turqit. Tashmë rreziku ndjehej, por shqiptarët nuk ishin të organizuar dhe të sinkronizuar, kishte reagime në gazeta sesi shqiptarët e veriut nuk po kuptonin ndarjen e Shqipërisë dhe po shkonin pas sulltanit. Në 1904 shqiptarët e Kosovës rifilluan kryengritjen kundrejt reformave për shkak të një takse të re kundrejt bagëtive të vendosur nga autoritetet osmane. Gazeta Drita vazhdonte të akuzonte vazhdimisht autoritetet osmane për shtypjen e shqiptarëve. Kosova ngeli pre e konflikteve midis krerëve dhe tarafëve të tyre, dhe në vitet 1907 konfliktet fetare u theksuan. Mbledhja në Ferizaj për besë, e organizuar nga Shemsi pasha do të provokonte reagimin e Sulltanit për të vendosur kushtetutën Osmane përsëri. Shemsi pasha u vra dhe u instrumentalizua nga xhonturqit. Konflikti vazhdoi në vendosjen e kushtetutës apo jo. U përdor një nga ulematë për të vendosur një kushtetutë, kështu mbledhja në Ferizaj kontribuoi në revolucionin që ishte në zhvillim e sipër në Maqedoni. Në jug reformat ishin vendosur me kohë dhe ato zona nuk gëzonin ndonjë status të vecantë, por pati krijim çetash dhe brigadash, për ti shpëtuar shërbimit ushtarak në Jemen apo gjetkë.

• Një shumësi konstruktesh të identitetit shqiptar

Revolucioni xhonturk thelloi edhe më tepër nevojën e shqiptarëve për sintetizim apo formësimin përfundimtar të idesë shtet-komb. Kjo, për arsye të tendencave të theksuara centraliste të xhonturqve. Pra me revolucionin xhonturk shqiptarët rrezikonin akoma dhe më tepër humbjen e eskluziviteteve të tyre të cilat tashmë kishin filluar ti humbin që në 1839 me reformat e tanzimatit. Dmth mendoj se është e domosdoshme që për të kuptuar mirë pse dhe si lindi nevoja e shqiptarëve për shqiptarizëm duhen kuptuar mirë zhvillimet rrënjësore të më poshtme:

–  Zhvillimet brenda Perandorisë Osmane, pjesë integrale e së cilës ishte dhe rajoni shqipfolës apo shqiptarët. Pra Perandoria Osmane po shpërbëhej çdo ditë e më shumë dhe vetë kjo perandori po shkonte drejt idesë shtet-komb. Domethënë Perandoria Osmane po turqizohej çdo ditë e më shumë. Mirëpo, sakaq dhe për pasojë, edhe trevat shqiptare që akoma nuk ishin shkëputur nga Perandoria Osmane do të ngjyroseshin, me hir apo pa hir, me të njëjtën ngjyrë identitare. Kjo e fundit edhe nëse nuk do ishte qëllimkeqe nga ana e Perandorisë Osmane do të keqpërdorej nga Evropa e kryesisht nga fqinjët; Greqia dhe Serbia.

– Riformatimi i vetë Europës dhe tendencat shtet-kombformuese të reflektuara dhe në Ballkan, Bullgari, Rumani…etj. Pra Bullgaria shkëputet nga Perandoria Osmane… .

– Politikat shoviniste të Greqisë dhe Serbisë ndaj trevave shqiptare për ta ndarë në copa dhe pjesë gjeografinë e këtyre trevave.

– Tezat e trilluara, kryesisht greke dhe serbe, se shqiptarët duke qenë myslimanë, ky fakt pohon se ata janë turq të ardhur nga Anadolli dhe nuk janë autokton.

Në kuadër të këtyre zhvillimeve të mëdha globale, kontinentale dhe rajonale-ballkanike përpjekja e shqiptarëve për sintetizimin e identitetit të ri u shpreh dhe u shfaq me shumë forma dhe pasqyrime.

– Një nga format e para ishte përballja mes idesë dhe orvajtjeve për të pasur një identitet të ri dhe idesë për ti qëndruar identitetit statuquo politik, pra nën Perandorinë Osmane. Këtu vihen përballë njëri-tjetrit rrjeti i shqiptarizmit dhe ai xhonturk.

– Formë tjetër qe idea e një shqiptarizmi islam i lidhur me Perandorinë Osmane dhe me identitetin islam. Në këtë kuadër u zhvilluan edhe përpjekjet e shumë-llojta dhe të gjata për përcaktimin e alfabetit: latin apo arab. Sakaq për një kohë të gjatë u promovuan dhe u përdorën disa alfabete në krahina të ndryshme: veri, jug, Kosovë, Maqedoni… .

– Në zallamahinë e zhvillimeve ballkanike, si pasojë e zhvillimeve në Perandorinë Osmane, siç e cekëm më sipër, Greqia dhe Serbia bënin përpjekje të vazhdueshme për copëtimin e trevave shqiptare. Këtu, në këtë kuadër, u shfaqën dy tendenca identitetbërëse ajo shqiptarizuese, kryesisht e myslimanëve të jugut të trevave shqiptare, dhe  grekëzuese. Kryesisht ortodoksët të motivuar nga grekët promovonin identitetin grek të këtyre krahinave. Në këtë kuadër ndodhën zhvillimet e rëndësishme të përpjekjes për autoqefalizimin e kishës ortodokse duke marrë zemër edhe nga kisha ortodokse në Amerikë. Po ashtu pati përpjekje, nga filogrekët, për promovimin  alfabetit grek dhe moslejimin e shkollave shqipe ndër ortodoksët.

– Përpjekjet shqiptarizuese nuk mbetën vetëm në nivelin e promovimit të ideve shqiptarizuese por në shumë raste kaluan edhe në nivelin e organizimit në formë çetash për tu përballur me forcat osmane në trevat shqiptare.