Nga: Edi Çika

Peizazhi politik i shumë vendeve në botën moderne karakterizohet gjithnjë e më shumë nga rritja e politikës sektare. Sektarizmi, i përcaktuar si ndarja e shoqërisë përgjatë vijave fetare ose etnike, apo nese e zgjerojme perkufizimin e sektarizmit mund te fusim edhe lloje te tjera te ndarjeve ne komunitet bazuar tek identiteti i grupeve te caktuara, është shpesh një mjet për liderët për të konsoliduar pushtetin dhe për të mbajtur kontrollin, veçanërisht në rajonet ku aparati shtetëror është i dobët ose i paqëndrueshëm. Projekti në zhvillim e sipër i kryeministrit shqiptar Edi Rama për të krijuar një shtet Bektashi jep një shembull të qartë sesi shtetndërtimi sektar mund t’u shërbejë interesave politike në kurriz të kohezionit social. Në këtë kontekst, përpjekja për të përdorur urdhërin Bektashi – një sekt heterodoks islam – si bazë për shtetësinë ilustron rreziqet e sektarizmit në politikë, veçanërisht kur udhëheqësit nuk arrijnë të ndërtojnë një shtet funksional dhe gjithëpërfshirës.

Ky artikull do të eksplorojë natyrën e tarikatit Bektashi, konceptin e sektarizmit, arsyet pse liderë si Edi Rama i drejtohen politikës sektare dhe pasojat më të gjera të kësaj qasjeje. Duke kuptuar dinamikën pas shtetndërtimit sektar, ne mund të kuptojmë më mirë implikimet e strategjive të tilla për stabilitetin dhe të ardhmen e Shqipërisë dhe shoqërive të ngjashme.

Për të kuptuar plotësisht implikimet politike të përpjekjes së Edi Ramës për të krijuar një shtet Bektashi, është thelbësore të eksplorohen origjinat, besimet dhe pozicioni i tarikatit Bektashi brenda botës islame dhe shoqërisë shqiptare. Tarikati Bektashi, një lëvizje heterodokse, zë një hapësirë ​​unike dhe komplekse në historinë fetare, e karakterizuar nga sinkretizmi dhe qasja mistike ndaj Islamit. Ndërsa ndjekësit e saj e shohin atë si një rrugë legjitime drejt ndriçimit shpirtëror, kryesisht mendimi islam ortodoks shpesh e konsideron atë si një lëvizje heretike.

Tarikati Bektashi e ka origjinën e tij në shekullin e 13-të në Anadoll, Turqia e sotme, dhe është emëruar sipas themeluesit të tij, Haxhi Bektash Veliu. Lëvizja filloi gjatë një kohe të trazirave të mëdha shoqërore në botën islame, pasi pushtimet mongole dhe rënia e Kalifatit Abasid çuan në zhgënjim të gjerë me autoritetet tradicionale politike dhe fetare. Në këtë sfond, shumë njerëz iu drejtuan sufizmit (dhe shtigjeve te tjera heterodokse), një degë mistike e Islamit që thekson përvojën personale dhe “bashkimin me Zotin”, si një rrugë alternative drejt përmbushjes shpirtërore.

Mësimet e Haxhi Bektash Veliut ndryshuan ndjeshëm nga ortodoksia kryesore sunite, e cila dominonte pjesën më të madhe të botës islame në atë kohë. Ai promovoi koncepte të tilla si refuzimi i legalizmit në favor të njohurive shpirtërore. Mësimet e tij përzienin konceptet islame me besimet dhe praktikat paraislamike te zones se Anadollit, dhe më vonë u përfshinë elemente të Krishterë, Zoroastrianë dhe madje edhe Shamaniste ndërsa udhëri u përhap në të gjithë Ballkanin dhe në Shqipëri.

Tarikati Bektashi luajti një rol të dukshëm në Perandorinë Osmane, veçanërisht në fazat e hershme të zgjerimit të saj. Urdhri u lidh ngushtë me korpusin elitar të jeniçerëve, një forcë ushtarake me ndikim e përbërë kryesisht nga djem të krishterë që u konvertuan në Islam dhe u trajnuan si ushtarë për perandorinë. Jeniçerët, të cilët ishin të rëndësishëm në pushtimet e perandorisë, adoptuan bektashizmin si bazën e tyre shpirtërore. Kjo aleancë midis jeniçerëve dhe urdhërit Bektashi e nguliti më tej ndikimin e këtij të fundit në strukturën ushtarako-politike osmane.

Megjithatë, pas shpërbërjes së korpusit të jeniçerëve në fillim të shekullit të 19-të, urdhri Bektashi u përball me persekutim të shtuar nga autoritetet osmane, të cilët i shihnin besimet sinkretike të tarikatit dhe shoqërimin e tyre me një fraksion ushtarak të shpërbërë si një kërcënim për pushtetin e centralizuar Sunit. Ky represion e shtyu tarikatin bektashi në nëntokë dhe ai vazhdoi të mbijetonte në komunitete të vogla e të lidhura ngushtë në të gjithë Ballkanin, veçanërisht në Shqipëri.

Tarikati Bektashi dallohet për qasjen e tij me standardet e sotme liberale dhe eklektike ndaj Islamit. Ndërsa urdhri është nominalisht një traditë e zhvilluar në luginën teologjike islame, ai përfshin një shumëllojshmëri të gjerë të elementeve shpirtërore që janë joortodokse me standardet kryesore Sunite ose edhe Shiite. Ky sinkretizëm është një nga arsyet kryesore pse tarikati bektashian është konsideruar si një “sekt” nga autoritetet ortodokse myslimane.

Disa nga besimet dhe praktikat kryesore të urdhrit Bektashi përfshijnë interpretimin ezoterik te Islamit. Bektashinjtë pretendojne se përqendrohen në kuptimin e brendshëm, mistik të teksteve fetare, në vend të interpretimit të jashtëm, të mirëfilltë të theksuar zakonisht në ortodoksinë Sunite dhe Shiite. Kjo qasje përputhet me traditën më të gjerë Sufiste, e cila kërkon të arrijë një përvojë të drejtpërdrejtë personale të Zotit nëpërmjet meditimit, këndimit dhe praktikave te tjera te ashtuquajtura asketike.

Bektashinjtë kanë një nderim të thellë për Aliun, kushëririn dhe dhëndrin e Profetit Muhamed, dhe Dymbëdhjetë Imamët e Shiizmit. Megjithatë, ndryshe nga shitët, bektashinjtë inkorporojnë këtë nderim në një kornizë që nuk i përmbahet fort jurisprudencës apo ritualeve tradicionale shiite. Gjithashtu, nje aspekt tjetër i teologjisë bektashiane është besimi i saj në unitetin e gjithë ekzistencës, i referuar shpesh si “Uahdet al-Wuxhud” në metafizikën sufiste. Bektashinjtë mendojnë se të gjitha gjërat janë një manifestim i esencës hyjnore dhe se nëpërmjet praktikës shpirtërore, njeriu mund të njohë unitetin midis Zotit, natyrës dhe njerëzimit.

Bektashizmi, sic u permend me siper, ka dale dhe eshte zhvilluar ne zona qe dominoheshin nga Sunite, por besimet me esenciale te bektashive jane gjeresisht ato te Shiizmit. Parimet eprore te bektashizmit konsistojne ne venerimin ekstrem te nje prej figurave me te njohura dhe me me ndikim te muslimaneve si Aliu dhe mbeshtetja tek besimi, doktrina shiite e dymbedhjete imameve. Sidoqofte, bektashite vete kane prefuar te afiliohen me arealin Sunit me shume sesa ate Shiit. Ne kete kuptim, Bektashizmi jo vetem qe nuk konstituon ndonje fe te vecante, por edhe ne ndarjet e medha fetare si Shija-Sunni nuk ka një dallueshmëri të prerë. 

Një tipar tjeter nga më të dallueshmit i bektashizmit është edhe refuzimi i shumë praktikave ortodokse islame. Bektashinjtë nuk ndjekin disa nga praktikat qëndrore të Islamit ortodoks, siç janë lutjet e përditshme (namazi) ose agjërimi gjatë Ramazanit. Kjo ka qenë një nga pikat kryesore të mosmarrëveshjes midis urdhrit Bektashi dhe autoriteteve kryesore islame, të cilët i shohin devijime të tilla si dëshmi të natyrës heretike të tarikatit Bektashi.

Sa i perket udhëheqjes shpirtërore dhe hierarkisë, tarikati Bektashi organizohet rreth një hierarkie shpirtërore, me drejtues të njohur si baba në krye të lozhave, apo teqeve lokale. Këta udhëheqës shpirtërorë shërbejnë si udhërrëfyes për ndjekësit e tyre. Në nivelin më të lartë, Dede shërben si udhëheqësi suprem i komunitetit bektashi, duke mbikëqyrur të gjitha aktivitetet e tarikatit dhe duke ruajtur integritetin e tij doktrinor. 

Në Shqipëri bektashinjtë kane pasur nje rol te rëndësishëm edhe përtej peshes së tyre teologjike apo numerike. Kjo gjë jo vetem se Shqiperia ka pasur nje qasje tolerante ndaj diversitetit fetar ku grupe të ndryshme fetare kishin të gjithë shtëpi të tyren Shqipërinë, por edhe sepse shumë figura te Rilindjes Kombëtare vinin nga komuniteti Bektashi. Keta luajtën një rol te madh në kultivimin e një uniteti kombëtar shqiptar që nuk pengohej nga ndarjet fetare. Keshtu, bektashinjtë nuk kanë qënë ndonjëherë pre e ndonjë persekutimi nga grupi dominat, në të kundërt kanë lujtur rol të rëndësishëm në perpjekjet kombëtare shqiptare dhe konsolidimin e shtetit shqiptar. Ky dualitet e bën tarikatin Bektashi një grup fetar pakicë por edhe një forcë të rëndësishme kulturore në shoqerinë shqiptare.

Gjatë periudhës komuniste kishte persekutim fetar por kjo ishte për të gjitha fetë dhe grupet religjioze dhe pavaresisht kesaj tarikati Bektashi arriti të mbijetonte pikerisht ngaqe kishte vendosje të thellë në shoqërinë shqiptare. Në periudhën postkomuniste, Bektashizmi përjetoi një ringjallje, pavarësisht nga kjo, tarikati Bektashi mbetet një grup pakicë brenda Shqipërisë, pasi shumica e popullsisë myslimane të vendit i përmbahet Islamit Sunit.

Klasifikimi i urdhrit Bektashi si “sekt” është një çështje shumëplanëshe, që përfshin gjykime teologjike dhe sociopolitike. Teologjikisht, një sekt i referohet një grupi fetar që devijon nga ortodoksia e pranuar doktrinore e një tradite fetare më të madhe. Në këtë rast, rryma kryesore e Islamit, Islami Sunit, përfaqëson ortodoksinë, ndërsa tarikati Bektashi, me praktikat e tij sinkretike dhe heterodokse, bie jashtë këtyre interpretimeve kryesore. Theksimi i bektashinjve mbi përvojën mistike, ezoterizmin shpirtëror dhe një qëndrim të holluar ndaj legalizmit islam bie në kontrast të fortë me praktikat legaliste dhe ritualiste më ortodokse të Islamit Sunit por edhe te Shiizmit. Rrjedhimisht, nga një këndvështrim teologjik, tarikati Bektashian shihet nga shumë dijetarë islamë si një sekt, sepse ai ndryshon nga ajo që ata e konsiderojnë shprehjen “korrekte” ose “autentike” të Islamit.

Megjithatë, përtej këtij klasifikimi teologjik, termi “sekt” mbart gjithashtu implikime të thella sociopolitike. Në këtë aspekt, një sekt shpesh margjinalizohet ose shihet si kërcënim nga fuqitë dominuese fetare ose politike cfare nuk eshte rasti i Shqiperise ne raport me Bektashinjte, por sektarizmi lind kur identiteti dhe fuqia e një grupi të tillë përdoren në konflikte politike, duke çuar në politizimin e identitetit fetar.

Ky dimension social-politik bëhet kryesor kur analizohet tentativa e kryeministrit shqiptar Edi Rama për të krijuar një shtet bektashi. Projekti i Ramës ilustron procesin e shtet-ndërtimit sektar, një praktikë ku identiteti politik i një grupi të caktuar fetar ngrihet mbi të tjerët, duke krijuar kështu një sistem që privilegjon atë grup ndërsa përjashton ose margjinalizon të tjerët. Në këtë rast, tarikati Bektashian, tashmë një minoritet fetar në Shqipëri, po pozicionohet në qendër të një strukture të re shtetërore që kërkon të institucionalizojë identitetin, besimet dhe praktikat e tij të dallueshme brenda kuadrit të pushtetit shtetëror. Duke vepruar kështu, Rama po angazhohet në një formë të politikës sektare, ku shteti bëhet një instrument për forcimin e pushtetit dhe statusit të një komuniteti të caktuar fetar, shpesh në kurriz të grupeve të tjera.

Ndërtimi i shtetit sektar, siç shihet në këtë projekt, është në thelb përjashtues. Ai funksionon duke tërhequr linja të ngurta të identitetit fetar, duke nxitur kështu një klimë ndarjeje. Duke e ngritur një identitet fetar – tarikatin Bektashi – mbi të tjerët, shteti sinjalizon se jo të gjithë qytetarët janë të barabartë. Ata që nuk i përkasin komunitetit Bektashi mund të ndihen të privuar nga e drejta e tyre, të përjashtuar nga pjesëmarrja politike dhe të diskriminuar për sa i përket aksesit në burime, mundësi dhe përfaqësim. Kjo mund të çojë në një sens ofendimi apo lëndimi midis komuniteteve të tjera fetare, të cilat mund ta shohin shtetin jo si një arbitër neutral që mbron të gjithë qytetarët në mënyrë të barabartë, por si një institucion që u shërben interesave të një grupi fetar të caktuar.

Për më tepër, kjo qasje sektare mund të krijojë terren pjellor për konflikt. Kur identiteti fetar politizohet, siç ndodh në projektin bektashian të Ramës, ai fut një element konkurrence mes grupeve të ndryshme. Pushteti politik lidhet me identitetin fetar dhe si rezultat, komunitete të ndryshme fetare mund të fillojnë ta shohin njëri-tjetrin si rivalë. Ngritja e tarikatit Bektashi në një status të privilegjuar mund të çojë në pakënaqësi te perbashket midis popullatës myslimane sunite dhe asaj të krishterë, të cilët mund të mendojnë se identiteti dhe të drejtat e tyre fetare po minohen.

Historia e sektarizmit në botë tregon se politika të tilla rrallë çojnë në stabilitet. Në vendet ku sektarizmi është ngulitur thellë në sistemin politik, si Libani apo Iraku, rezultati ka qenë shpesh konflikti i vazhdueshëm, paraliza politike dhe ndarjet e thella shoqërore. Politika sektare i vë në thelb grupet fetare kundër njëri-tjetrit, pasi shteti bëhet një fushë beteje për identitetet dhe interesat fetare. Kjo krijon një mjedis në të cilin kompromisi, bashkëpunimi dhe uniteti kombëtar bëhen gjithnjë e më të vështira për t’u arritur.

Përpjekja e Edi Ramës për të krijuar një shtet bektashian përfaqëson kështu një formë të shtetndërtimit sektar që është e mbushur me rreziqe. Duke përdorur identitetin e veçantë fetar të tarikatit Bektashi, ai jo vetëm që po margjinalizon komunitetet e tjera fetare, por gjithashtu po nxit ndarjen dhe potencialisht po krijon kushtet për konflikt. Tarikati Bektashi, dikur simbol i tolerancës shpirtërore dhe sinkretizmit, po politizohet në një mënyrë që rrezikon të gërryejë reputacionin e tij historik për gjithëpërfshirje. Në vend që të jetë një forcë bashkuese, ai po përdoret si një mjet për të promovuar politikën përjashtuese, duke kërcënuar strukturën shoqërore dhe shtetërore të Shqipërisë.

Sektarizmi nuk është thjesht ndarja e shoqërisë në grupe fetare ose etnike; është përdorimi aktiv i këtyre ndarjeve nga liderët politikë për t’i shërbyer interesave të tyre. Sektarizmi mund të përshkruhet si procesi i ndërtimit të identiteteve politike dhe shoqërore bazuar në përkatësinë fetare, shpesh në kurriz të unitetit kombëtar dhe shtetndërtimit gjithëpërfshirës.

Në shumë raste, liderët që angazhohen në politikë sektare e bëjnë këtë sepse nuk kanë arritur të krijojnë një shtet funksional, legjitim që u shërben të gjithë qytetarëve në mënyrë të barabartë. Në vend që të ndërtojnë institucione që tejkalojnë dallimet fetare ose etnike, ata mbështeten në sektarizmin si një mjet për të konsoliduar pushtetin. Kjo taktikë është përdorur në kontekste të ndryshme në mbarë botën.

Sektarizimi (një koncept përtej sektarizmit – ‘Sectarianization’), nga ana tjetër, i referohet procesit me të cilin identitetet sektare intensifikohen dhe politizohen me kalimin e kohës. Në situatat kur një shtet është i dobët ose nuk arrin të plotësojë nevojat e popullit të tij, udhëheqësit politikë mund të përdorin sektarizimin si një mënyrë për të përçarë dhe sunduar. Ky proces mund të çojë në një cikël të tensionit sektar në rritje. 

Në rastin e Shqipërisë, përqendrimi i Edi Ramës në tarikatin Bektashi dhe përpjekja për të krijuar një shtet bektashi mund të shihet si shembull i sektarizmit dhe sektarizimit. Duke e ngritur identitetin bektashi mbi të tjerët, Rama po krijon një hierarki të përkatësisë fetare që minon mundësinë e një shoqërie kohezive, multifetare. Kjo rrezikon thellimin e ndarjeve midis bektashinjve, myslimanëve sunitë, të krishterëve dhe grupeve të tjera fetare në vend.

Në zemër të politikës sektare është dështimi i liderëve për të ndërtuar një shtet funksional dhe gjithëpërfshirës. Një shtet funksional është ai në të cilin qeveria ofron siguri, drejtësi dhe shërbime për të gjithë qytetarët, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare ose etnike. Një shtet i tillë kapërcen ndarjet sektare dhe promovon ndjenjën e identitetit të përbashkët kombëtar.

Megjithatë, kur një shtet nuk arrin të sigurojë njerëzit e tij – qoftë për shkak të korrupsionit, paaftësisë apo presioneve të jashtme – udhëheqësit mund t’i drejtohen politikës sektare si një mënyrë për të ruajtur pushtetin.

Në rastin e Shqipërisë, lëvizja drejt një shteti bektashian sugjeron një dështim për të ndërtuar një shtet vërtet funksional që i shërben të gjithë shqiptarëve. Në vend që të nxisë unitetin kombëtar, Edi Rama po kërkon të forcojë pushtetin e tij politik duke iu drejtuar një elektorati të caktuar fetar dhe për të ndikuar politikat e faktorëve nderkombetare ndaj qeverisjes se tij. Kjo qasje nuk është vetëm përçarëse, por edhe dritëshkurtër, pasi minon stabilitetin afatgjatë të shtetit dhe rrezikon të tëhuajësojë segmente të mëdha të popullsisë.

Si perfundim, projekti i kryeministrit shqiptar Edi Rama për krijimin e një shteti bektashi është një shembull i qartë i shtetndërtimit sektar dhe i rreziqeve që paraqet për stabilitetin politik. Duke përdorur identitetin fetar të tarikatit Bektashi, Rama po angazhohet në një formë sektarizmi që rrezikon të thellojë ndarjet brenda shoqërisë shqiptare dhe të minojë stabilitetin afatgjatë të shtetit.

Në thelbin e tij, sektarizmi është një përgjigje ndaj dështimit politik – dështimit për të ndërtuar një shtet funksional, gjithëpërfshirës që u shërben të gjithë qytetarëve në mënyrë të barabartë. Udhëheqësit që nuk mund të përmbushin premtimin për qeverisje të mirë shpesh i drejtohen politikës sektare si një mënyrë për të konsoliduar pushtetin. Megjithatë, kjo strategji është në fund të fundit vetëshkatërruese, pasi çon në copëzimin e shtetit dhe gërryerjen e besimit në institucionet politike.

Rasti i Edi Ramës dhe shtetit bektashian shërben si një fabul paralajmëruese për liderët e tjerë që mund të tundohen të përdorin sektarizmin si një mjet politik. Ndërsa mund të ofrojë përfitime afatshkurtra, pasojat afatgjata të politikës sektare janë pothuajse gjithmonë negative. Në fund të fundit, nje organizim politik apo konfiguracion shteteror (Shqiperi dhe shteti Bektashi) që ndërtohet mbi përjashtimin e të tjerëve është një entitet politik i dënuar të dështojë.

Sfida për Shqipërinë dhe shoqëritë e tjera që përballen me presione të ngjashme është ndërtimi i shteteve gjithëpërfshirëse, funksionale që kapërcejnë ndarjet sektare. Vetëm duke vepruar kështu ata mund të arrijnë stabilitet dhe prosperitet të qëndrueshëm.