Nga: Rigers BALLIU

Lindja e Burgut në shoqëritë e disiplinës

Disiplinë dhe ndëshkim nga Michel Foucault

      Disiplinë dhe ndëshkim i Foucault është një tekst sistematik, i cili zbulon nëpërmjet një stili gjenealogjik dhe zhbirimi në të shkuarën, evoluimin e mekanizmave të pushtetit dhe raportet e tij. Do të ishte thuajse e pamundur që nëpërmjet kësaj eseje të ndiqej gjithë arkeologjia Fukoltiane dhe si rrjedhojë do përpiqem të ndalem në disa momente ku na jepet zbuluar mekanizmi i pushtetit, në kalimin nga shoqëria tradicionale në shoqërinë e disiplinës.

Teatri i mizorisë

      Teatri i mizorisë i paraqitur përmes ndëshkimit të Damienit[1] dhe përshkrimi i gjithë procesit të tij është efekt sipërfaqësor i strukturave më të thella të një mekanike të pushtetit. Teatri i mizorisë është në fakt teatri i pushtetit, i shfaqur i ndarë mes personazheve pjesëmarrëse të tij; pushtetit Sovran i cili hakmerret duke shpërfaqur pushtetin e tij përmes teatrit dhe spektatori-populli i cili ruan një rëndësi themelore me rol ambig për teatrin. E tërë kjo na jep përfytyrimin e një pushteti heterogjen të ndarë mes personazhesh. Vala e mundimeve të bujshme është simptomë e një mekanike të pushtetit. Pas formës juridike të dënimit fshihen forcat aktive të hakmarrjes së sovranit. “Ndëshkimi pra nuk mund as të identifikohet e as të mjaftohet me riparimin e dënimit të bërë; dënimi duhet të përfshijë gjithmonë të paktën një element tjetër, shtesë, që është haku i princit: edhe kur kombinohet me dëmshpërblimin e parashikuar nga ligji, elementi në fjalë është më i rëndësishmëm, për sa i takon shlyerjes penale të krimit. Mirëpo, në vetvete, haku i princit nuk është i thjeshtë: nga njëra anë, ai nënkupton riparimin e dëmit që i është shkaktuar mbretërisë; por, nga ana tjetër, nënkupton hakmarrjen e mbretit kundrejt dikujt që ka cënuar vetë personin e tij.”[2] Duke rishpalosur bujshëm sovranitetin nëpërmjet torturës teatrale.

      Moment i cili na rijep dhe njëherë heterogjenitetin e pushtetit është edhe Falja e Sovranit. Sovrani nuk e lëshon plotësisht nga dora fuqinë e tij me përcjelljen e saj tek gjyqet, pasi e ruan të plotë për të ndërhyrë në proces dhe për ta pezulluar ndëshkimin përmes faljes së tij sovrane. Prania e sovranit është pra e dyfishtë, edhe me ceremoninë ndëshkimore si hakmarrje edhe përmes pezullimit të saj si falje. Moment ky që kërkon një shtjellim të asaj dukje që përmban dyfishimin e pranisë sovrane, e njëherazi shpërndrjen heterogjene të pushtetit. Si pohohet heterogjeniteti i pushtetit në praninë e dyfishtë të sovranit? Duhet thënë fillimisht se sistemi gjyqësor nuk është i mbyllur dhe i organizuar në mënyrë hierarkike, dhe i përgjithsuar në një mënyrë që shtrin efektet e veta mbi tërë shoqërinë, por, i shpërndarë në pika të privilegjuara nga sovrani, i cili përcjell dhe ndërpret sipas rastit forcën ndëshkuese të gjyqeve. Ndërsa xhelati i cili ekzekuton vendimin e gjyqeve është njeriu me damkën e kundërshtarit gjithë duke mishëruar shpatën e mbretit, sepse fuqia sovrane nuk buron nga ai vetë. Tani le t’i rikthehemi sërish një personazhi i cili është kryesor në ceremoninë e mundimeve; spektatori-popull, prania e të cilit ka nje domosdoshmëri kushtetuese për teatrin e mundimeve mizore. Brenda një skeme të tillë terrori, roli i popullit shfaqet ambig: ai kërkohet si spektator dhe hakmarrja e tij thirret për t’iu bashkangjitur asaj të sovranit si mbështetje ndaj tij. Kështu sovrani toleron për një cast një dozë dhunë si shenjë e bindjes ndaj tij, por së cilës në një cast tjetër, i kundërvinte kufijtë e privilegjeve të veta. Por në këtë ceremoni terrori mund të ndodhë dhe përmbysja e roleve, kur dënimi shihet si i padrejtë apo në rastet e diferencimeve klasore. “Për popullin e pranishëm që shikon ngjarjen, edhe te hakmarrja më e skajshme e sovranit, ka gjithmonë pretekst për një revansh të mundshëm” Në gjithë dinamikën e procesit juridik dhe ndëshkimit trupor, hedhim dritë mbi pjestimin e dhunës tek personazhet pjesëmarrëse të teatrit të mizorisë, si efekt i një mekanizmi pushteti të pahomogjenizuar. Me fund shekullin XVIII, spektaklit i mvishet shenja negative dhe dalëngadalë ndëshkimi nuk shfaqej më si skenë. Objektivi ndryshon, nga trupi i cili teksa ndëshkohet me dënimin e stërzgjatur, i jepte mundësinë shpirtit të reflektonte për krimin dhe të pastrohej, në ndëshkimin i cili synonte vetë shpirtin. Ky shpirt jo teologjik, i cili do të bëhet objekt i dijes dhe formulimeve të saj. Pra një shpikje e shpirtit dhe riformulim i drejtësisë si synim i korigjimit, përmirësimit dhe shërimit përmes ndëshkimit. Ku trupi vendoset tashmë në pozitën e instrumentit dhe “nga një art i ndjesive të padurueshme, ndëshkimi ka kaluar në një ekonomi të të drejtave të hequra”, duke synuar objektiva ku e ku më të larta. Ndërsa shpikja e shpirtit si objekt i dijes do e shndërrojë shqiptimin e fajsisë në një kompleks të çuditshëm juridiko-shkencor. Një drejtësi dhe proces juridik që e gjen justifikimin e vetes përmes formulimeve të dijes. “Drejtësia kriminale sot funksionon dhe justifikohet vetëm duke iu referuar pa reshtur diçkaje tjetër jashtë saj, vetëm duke u rrënjosur sërish nëpër sisteme të tjera jo juridike. Si e tillë, është e destinuar ta kërkojë justifikimin e vet përmes dijes dhe formulimeve të saj.”

Ndëshkimi i çdo ilegalizmi

      Në periudhën e reformatorëve illuministë në fund shekullin XVIII, ndodh kalimi nga kriminaliteti i gjakut tek kriminaliteti i shkeljeve, si pjesë e një mekanizmi kompleks, ku hyjnë zhvillimi i prodhimit, shtimi i pasurive të shoqëruara nga vlerësimi juridik dhe moral në rritje i raporteve të pronësisë. Në korelacion me shtrirjen dhe rafinimin e praktikave ndëshkimore ndodh një zhvendosje e re e praktikave ilegaliste. “Situata në të cilën lind reforma nuk është pra, ajo e formimit të një ndjeshmërie të re, por situata e nje politike tjetër kundrejt ilegalizmave.” Në Regjimin e Vjetër, secila nga shtresat e ndryshme shoqerore shfrytëzonte një marzh të caktuar të tolerimit të ilegalizmit. Ilegalizëm ky që ishte i rrënjosur dhe i domosdoshëm për jetën e çdo shtrese shoqërore, saqë kishte fituar një koherencë dhe ekonomi të vetën, ku herë herë merte dhe forma statutore. Shtresat më të ulta të popullsisë në parim nuk gëzonin asnjë lloj privilegji, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, por në marzhet e detyrimeve që u impononte ligji apo zakoni, arrinin të kishin një lloj hapësire tolerimi, të fituar herë me forcën e luftës e herë me atë të zakonit. “Në këtë mënyrë, kriminaliteti tretej brenda një ilegalizmi të gjerë, që për shtresat popullore ishte jetik sepse përbënte kushtin e ekzistencës; anasjelltas, shpërhapja e këtij ilegalizmi ishte faktor i shtimit të përhershëm të kriminalitetit.” Pikërisht këtu qëndronte edhe ambiguiteti i popullit, sepse teksa bashkohej në hakmarrjen ndaj krimit kur rëndonte mbi ta, ekzistonte gjithnjë mundësia për përmbysje rolesh, ku të lexohej tek krimineli, të ushtruarit e asaj zone ilegaliteti e cila ishte e zona e privilegjimit të popullit, e thenë ndryshe ky ishte ilegalizmi i të drejtave. Mirëpo në gjysmën e dytë të shek XVIII, prirja e proçesit mer krah të kundërt. “Me format e reja të akumulimit të kapitalit, ndryshimin e raporteve të prodhimit dhe statusin e ri juridik të pronës, gjithë ato praktika popullore që deri atëherë i takonin ilegalizmit të së drejtave – në fromë të heshtur, të përditshme e të toleruar, apo në forma të dhunshme – do të ricilësohen tani me forcë si ilegalizëm i të mirave.” Vjedhja dhe kusaria do zëvendësojnë format e vjetra të ilegalizmit duke berë viktima të tyre kryesore, fshatarët, fermerët dhe zejtarët. Tashmë me reformat e reja juridike të cilat do të synojnë zhbërjen e këtyre formave të ilegalizmave që cënojnë të mirat e popullit, kemi të bëjmë me një valë përpjekjesh për riorganizimin e mekanizmave të pushtetit që inkuadrojnë jetën e individëve, një politikë e re lidhur me atë shumësi trupash e forcash që përbëjnë popullsi. “Ajo që vihet re nuk është aq zgjimi i ndonjë respekti të paparë për njerëzinë e të dënuarve -torturat e mundimshme janë ende të shpeshta edhe për krime të vogla- sesa prirja drejt një drejtësie më të shtendosur e më fine, drejt një kontrolli dhe depërtimi penal më të ngushtë të trupit shoqëror.” Objektivi i reformës është ndërtimi i një ekonomie të re të pushtetit ndëshkues, dhe i shpërndarë më mirë që të shmangë përqëndrimin e tepërt në disa pika të privilegjuara, e as i shpërndarë mes instansash të kundërta (siç u nxorr në pah tek pushteti i sovranit), objektivi bëhet: një pushtet i shpërndarë në rrathë homogjenë e që mund të ushtrohet kudo, në mënyrë të vijueshme, pa ndërprerje dhe deri në indin më të hollë të trupit shoqëror. “Përgjatë tërë shekullit XVIII, si brenda dhe jashtë aparatit gjyqësor, sa në praktikën e përditshme penale, aq dhe në kritikën e institucioneve, vërehet formimi i një strategjie të re për ushtrimin e pushtetit ndëshkimor… me objektivat parësorë të saj: transformimi i dënimit dhe shtypjes së ilegalizmave në një funksion të rregullt, të vazhdueshëm dhe në bashkështrirje me shoqërinë. Jo më pak dënime, por të dënohet më mirë; ndëshkime ndoshta më pak të ashpra, por më universale dhe të domosdoshme, rrënjosje e pushtetit ndëshkimor dhe e mekanizmave të tij në thellësinë e trupit shoqëror.” Me reformën kalojmë nga struktura e vjetër e hakmarrjes së sovranit dhe tërë skenës teatrale që formësonte ky mekanizëm pushteti, në atë të mbrojtjes së shoqërisë. Çdo dalje nga legaliteti shndërrohej tashmë me ndryshimet socio-ekonomike, në dëmin e shoqërisë. Moment i cili për të moderuar rrezikun e mbipushtetit shoqëror i cili e ekspozonte sërish keqbërësin përballë një dënimi që nuk i dihej kufiri, lindi nevojën e gjetjes së një parimi për fuqinë e re ndëshkimore. Ajo që duhet matur dhe llogaritur është tërësia e prapaefekteve të ndëshkimit mbi instancën ndëshkuese dhe pushtetin që ajo ushtron. Duke u bërë burimi i parimit, sipas së cilit dënimet e zbatuara duhet të jenë gjithnjë “njerëzore”, pavarësisht se krimineli është, në fakt, tradhëtar dhe përbindësh. Që ndëshkimi të jetë vërtët i dobishëm duhet të ketë si objektiv pasojat e krimit. Duke e llogaritur jo në funksion të krimit, por të përsëritjes së tij të mundshme, duke synuar trazinë e mundshme të së ardhmes. “Dënimi do të jetë pra kështu art i efekteve: në vend që dhunës së krimit t’i kundërpërgjigjet me dhunën e dënimit, do të synojë të artikulojë së bashku dy seritë që rrjedhin nga krimi: atë të efekteve të tij dhe atë të efekteve të dënimit.” Tërë procedura e projektuar që synon efektet e krimit dhe të dënimit, nënkupton njëkohësisht edhe një zhvendosje të thellë në pikëzbatimin e këtij pushteti: ai s’duhet të jëtë më trupi, me ritualin e teprisë së mundimeve dhe spektakli i tij; por duhet të jetë mendja, një lojë e tërë përfytyrimesh dhe shenjash që imonohen pa zhurmë, por me domosdoshmëri në mendjen e secilit. Jo më trupi, porse shpirti.

      Arti i dënimeve nënkupton pra një teknologji të tërë përfytyrimi, por do ndalem në një nga kushtet, komunikimi i tij është i drejtëpërdrejtë me parimin e ri të shërimit të shpirtit. Dënimet me ndryshimin e objektit nuk mund të jenë më përfundimtare, ato do të jenë të përkohshme, kohë e cila do të shërbejë për transformimin e keqbërësit. Duke bërë të mundur realizimin e synimeve të veprës ndëshkimore. Një dënim i pambarim do të ishte kontradiktor: nëse i dënuari, kur i kthehet virtytit, s’mund të përfitojë nga detyrimet që iu patën imponuar, atëherë ato kthehen në tortura të kota; dhe përpjekja për ta ndryshuar do të ishte mund dhe kohë e humbur për shoqërinë. Roli i kohëzgjatjes është i përfshirë në ekonominë e dënimit, si koha e një transformimi dhe modifikimi.

Përkulja e trupave

      “Momenti historik i disiplinave, është çasti kur lind një art dhe teknikë e caktuar e trupit njerëzor, që nuk synon thjesht dhe vetëm rritjen e aftësive, as vetëm thellimin e nënshtrimit, por ngjizjen e një raporti, në sajë të të cilit, në të njëjtin mekanizëm, trupi më i dobishëm bëhet edhe më i bindur, dhe anasjelltas” Me këtë moment të ri, mer formë një politikë e tërë pengesash dhe shtypjesh si punë manipuluese dhe llogaritëse e tërë elementeve dhe sjelljeve të trupave. Ku trupi është futur brenda dinamikës se makinerisë së pushtetit që e zhbiron, shpërbën dhe rindërton atë sërish. Duke e bërë disiplinën një anatomi politike të detajeve, që përcakton mënyrën e kontrrollit mbi trupat, për të operuar sipas mënyrës së duhur, me teknikat, shpejtësinë dhe efikasitetin që përcaktohet. Disiplina teksa shndërron fuqitë e trupit në aftësi që përpiqet t’i rrisë, përmbys energjinë dhe fuqinë e trupave, duke i kthyer në raport strikt nënshtrimi. Ky shqyrtim i hollësishëm i detajeve nga disiplina, për të siguruar kontrollin dhe përdorueshmërinë e njerëzve, bartin me vete edhe një sërë teknikash dhe një korpus të tërë dijesh. Prej nga lindi dhe njeriu i humanizmit modern. Disiplina si anatomi politike organizon një sërë elementësh trupore si mënyrë e kontrrollit mbi ta. Ajo përmes teknikave të mëposhtme, operon pikësëpari shpërndarjen e trupave në hapësirë, duke i specifikuar një vend heterogjen ndaj gjithë të tjerëve dhe të mbyllur brenda vetes; vend i veçuar i monotonisë disiplinare: modeli kolegjeve i huazuar nga ai i manastireve, apo i kazermave ushtarake. Për çdo individ përcaktohet një vend, dhe për çdo vend, një individ; e megjithatë individët janë në vendet e tyre elemente të ndërkëmbyeshëm, vendi i tyre i përket rangut, i cili lë të papërcaktueshëm përfundimisht vendin si njësi territori apo vendqëndrimi për individin. Hapësira që përcakton disiplina është një hapësirë analitike. Ndërsa kontrrolli i kohës synon përdorimin e organizuar të saj, në ruajtjen e ritmit, detyrimin për veprimtari të caktuara, dhe përsëritjen e ciklike të saj. Disiplina organizon një ekonomi pozitive të parimit të organizimit të kohës, i cili përcakton përdorimin teorikisht gjithnjë në rritje të kohës, deri në shterje të saj. Klinikat psikiatrike janë një panoramë e mirë e organizimit hapësirë-kohë të disiplinës, nga ndarja qelizore e individëve dhe mbyllja nga pjesa e jashtme, dhe rankimi i tyre deri tek skedulimi i kohës në aktivitete të paracaktuara qartë.

      Tani do të shtjellojmë ca më tej një çështje të sjellë kalimthi në kapitujt me lart dhe të lënë disi të vagullt: lindja e formave të reja të dijes, këtu me objekt trupin. Kjo lindje e formave të reja të dijes, veç faktit të nevojës për të realizuar disiplinimin e trupit, në mos e formuluar qartazi deri ketu, vetëkuptohet se është pjesë e tërë mekanizmit të pushtetit për të realizuar transformimin, kontrrollin, dhe nënshtrimin e trupave. Ligjërimi i formave të reja të dijes nuk është thjeshtë dhe vetëm mjeti i shfaqjes së dëshirës, por dhe vetë objekti i dëshirës dhe trysnia që ushtron mekanizmi i pushtetit mbi trupat.

      “Pushteti disiplinor nuk është pushtet që merr dhe vjel, por ka si funksion kryesor të “shtrojë” individët dhe forcat; ose, pa dyshim, të shtrojë, në mënyrë që të marrë e të vjelë ndryshe, dhe akoma më shumë.” Disiplina si teknikë specifike e pushtetit fabrikon individë, të cilët janë njëkohësisht objekte dhe instrumente të ushtrimit të tij. Ky pushtet nuk i ngjan madhështisë së atij të sovranit, dhe ritualeve të madhështisë së tij, por, është pushtet modest dhe skuth, siç e quan Foukault, që funksionon sipas një ekonomie të mirëllogaritur. Suksesi i pushtetit disiplinor vjen pa dyshim nga përdorimi i disa instrumentave të thjeshtë: vështrimi hierarkik, sanksioni normalizues dhe kombinimi i tyre në një procedurë specifike të tij, sic është ekzaminimi. Zhvillohet kështu problematika e arkitekturës jo për tu dukur, por për të mundësuar një kontroll të brendshëm të detajuar, ku të dukshëm duhet të bëhen ata që janë brenda. Një arkitekturë që do të jetë operator për transformimin e individëve, që lejon veprimin mbi ata që strehon, modelimin e sjelljeve të tyre dhe përcjelljen e efekteve pushtetuore tek secili prej tyre. (Rasti i uzinave). Në gjirin e çdo sistemi disiplinor, funksionon një mekanizëm i vogël penal. Një infra-penalitet që gëzon një lloj privilegji në raport me drejtësinë, me forma të veçanta sanksionimi dhe instanca të mëvetësishme gjykimi. Duke krijuar modele të reduktuara gjyqi brenda institucioneve, ku nëpërmjet ndëshkimit synohet të zvogëlohen shmangiet; me thelb korigjues, ndëshkimet infra-penale i përkasin rendit të ushtrimit, si një element i sistemit të dyfishtë: shpërblim-sanksionim. (Rasti i shkollave). Për të realizuar shpërndarjen sipas rangut: “Shkurt, në regjimin e pushtetit disiplinor, arti i dënimit nuk synon fajshlyerjen, madje as represionin. Porse vë në veprim pesë operacione të dallueshme mirë: aktet, performancat, sjelljet e veçanta ia referon një tërësie që vlen njëkohësisht si fushë krahasimi, hapësirë diferencimesh dhe parim i një rregulle që duhet ndjekur. Diferencon individët në raport me njeri-tjetrin dhe në funksion të kësaj rregulle të përgjithshme – duke e përdorur atë qoftë si prag minimal, qoftë si mesatare për t’u respektuar, qoftë si optimum të synuar. Mat si sasi dhe hierarkizon si vlera kapacitetet, nivelin, dhe “natyrën” e individëve. Nëpërmjet kësaj matjeje “vlerësuese”, e bën përshtatjen të detyrueshme, si diçka që duhet arritur. Dhe së fundi, cakton kufirin që tregon dallimin e thellë në raport me të gjitha dallimet e tjera, kufirin e jashtëm të anormales. Penaliteti i përhershëm, që përshkon çdo pikë dhe kontrollon çdo çast të institucioneve disiplinore është krahasues, diferencues, hierarkizues, homogjeneizues dhe përjashtues. Me një fjalë, është penalitet normalizues.”

      Pushteti i Normës do të bëhet instrument kryesor i pushtetit në fund të epokës klasike. Pushteti normalizues vepron si shtrëngesë për homogjenitet dhe njëkohësisht nga ana tjetër, individualizon duke futur si imperativ dhe rezultat të matjeve, tërësinë e shkallëzuar të dallimeve individuale, nëpërmjet matjes së shmangies dhe përcaktimin e niveleve. Pushteti disiplinor, tani, ushtrohet duke u bërë i padukshëm vetë, dhe duke imponuar dukjen e objekteve mbi të cilët ushtrohet. Ky ndriçim, siguron mbërthimin e pushtetit mbi ta. Nëpërmjet ekzaminimit dhe mundësisë për ta mbajtur individin disiplinor në dukje, pushteti bëhet i padukshëm dhe nuk shfaq shenja mbifuqie, por, i mbërthen individët brenda një mekanizmi objektivimi. Duke e futur individin në një fushë dokumentare, si objekt i përshkrueshëm, brenda një sistemi krahasues për matjen e dukurive globale, dhe e shndërron çdo individ në “rast”. “Rast që përbën njëkohësisht objekt për ndërtimin e një njohje dhe çengel për fiksimin e një pushteti.” Në regjimin disiplinor ndodh përmbysja e boshtit politik të individualizimit, duke u bërë zbritës. Sa më anonim dhe funksional bëhët pushteti, aq më e fortë është trysnia individualizuese. Kjo trysje realizohet përmes mbikqyrjes, vëzhgimit dhe masave krahasuese me referencë “normën” dhe “shmangien” ndaj saj. Mekanizmat e formimit të individualitetit bëhen shkencoro-disiplinare, të cilat përmes përcaktimit të normës dhe shmangies, themelojnë një ligjërim përjashtues; si normal dhe anormal. Kjo vë në veprim një teknologji të re pushteti, i cili nuk shtyp, censuron, përjashton dhe ndrydh, por, i cili “prodhon blloqe realiteti; prodhon fusha objektesh dhe ritualesh vërtetësie.”

Panoptikoni

      Ndarja e vazhdueshme e normales dhe anormales, së cilës i nënshtrohet çdo individ, përcjell deri në kohën tonë, damkën arbitrare dhe mërgatën e lebrozit; vetëm se duke ia zbatuar një lloji tjetër objektesh, ekzistenca e një grupi të tërë teknikash dhe institucionesh, që kanë për detyrë matjen, kontrollin dhe korrigjimin e anormalëve, vë në funksionim po ato dispozitiva disiplinore që nxiteshin nga frika e murtajës. Të gjithë ata dispozitiva pushteti që, edhe sot e kësaj dite, ushtrohen rreth figurës së anormalit, qoftë për ta shenjuar, qoftë për ta ndryshuar, janë gërshetime të këtyre dy formave me prejardhje të largët. “Panoptikoni i Benthamit është figura arkitekturore e këtij gërshetimi. Parimi është i njohur: në periferi, një ndërtesë në formë unaze; në qendër, një kullë, me dritare të gjera, që bien mbi anën e brendshme të unazës; ndërtesa periferike është e ndarë në qeli, që shtrihen nga njera anë e saj në tjetrën; qelitë kanë secila nga dy dritare: njera nga brenda, përkundruall dritareve të kullës; tjetra, nga jashtë, që le te hyjë drita, e cila depërton qelinë cep më cep. Mjafton atëherë të vendoset një mbikëqyrës në kullën qendrore, dhe në çdo qeli të mbyllet nga një i çmendur, i sëmurë, i dënuar, punëtor apo nxënës. Drita e jashtme bën që silueta e të mbyllurit në qelitë periferike të jetë gjithmonë dhe saktësisht e dukshme nga kulla qendrore. Varg kafazesh, varg teatrosh të vegjël, ku çdo aktor është i vetëm, tërësisht i individualizuar dhe vazhdimisht i dukshëm. Dispozitivi panoptik organizon njësi hapësinore që lejojnë dukshmëri të pandalur dhe dallueshmeri të menjëhershme. Përmbysje pra, e parimit të birucës së errët; ose më saktë, nga tre funksionet e saj – ndryrje, errësim, fshehje – ruhet vetëm ai i pari dhe hiqen dy të tjerët. Drita e diellit dhe syri i mbikëqyrësit mbërthejnë më mirë se hija, që vlente fundja si mburojë. Drita është kurthi.” Efekti kryesor i panoptikut bëhet kështu, nxitja e vetëdijes së përhershme të të burgosurit mbi dukshmërinë e vet, duke siguruar kështu funksionimin automatik të pushtetit. Përsosmëria e makanizmit të pushtetit e bën gjithnjë e më të panevojshëm ushtrimin aktual të tij, pasi mbikëqyrja bëhet e përherëshme në efektet e veta, falë arkitekturës edhe nëse veprimi i tij është ndërprerë. “Panoptiku është makinë e mrekullueshme, pothuaj përrallore, që nisur nga dëshirat më të ndryshme fabrikon gjithmonë efekte homogjene pushteti.” Panoptikoni duhet kuptuar si një mënyrë e përcaktimit të raporteve me jetën e përditshme të njerëzve, duke ndihmuar në perfeksionimin e ushtrimit të pushtetit, ngaqë ul numrin e atyre që e ushtrojnë pushtetin, teksa rrit numrin e atyre e atyre mbi të cilët ushtrohet ai. Ai nuk ndërhyn asnjëherë dhe ushtrohet pa zhurmë dhe në mënyrë të vetvetishme, i ndërtuar kështu ai është një mekanizëm me efekte që pasojnë spontanisht njëri-tjetrin.

Institucioni i Burgut

      Burgu është fenomeni i cili na dhuron pamjen e fytyrës së shoqërisë në të cilën ai lind dhe së bashku me fytyrën e saj mekanikën e pushtetit të ushtruar në mënyrë homogjene në çdo qelizë të shoqërisë. Ai është institucion ndëshkimi dhe riedukimi i cili gdhend trupat përmes prodhimit dhe manipulimit të shpirtit me ndihmën e formulimeve të reja të dijes që lindin bashkë me të, duke i bërë individët të përshtatshëm të rikthehen sërish si pjesë e shoqërisë. Kësisoj burgu si pjesë integrale e shoqërisë ku lind, grumbullon dhe shfaq tërë mekanizmat e pushtetit, të cilat ushtrohen edhe jashtë tij në tërë shoqërinë dhe në çdo qelizë të saj duke pamundësuar ndonjë hapësirë ajrosëse mes ushtrimit të tyre dhe pësimit shoqëror. “Por natyrshmëria e burgut vjen edhe nga roli i tij, i pandehur apo i synuar, si aparat për transformimin e individëve. E si të mos jetë spontanisht i pranuar burgu ndërkohë që, teksa ndryn, shtron, riedukon, përkul, nuk bën gjë tjetër veçse riprodhon, edhe pse disi më thekshëm, të gjithë ata mekanizma që hasen tashmë në trupin shoqëror? Burgu: një kazermë, veç pak më e rreptë; një shkollë, por me më pak keqardhje; një punishte, diç më e errët; por sidoqoftë, në thelb, asgjë e re.” Procedurat e shpërndarjes së individëve, renditja e tyre hapësinore, klasifikimi i tyre, maksimalizimi në shfrytëzimin e kohës, mbajtja e përhershmë në dukshmëri, formimit rreth tyre të një aparati të tërë vëzhgimesh dhe notash, dhe procedurat e ndërtimit të një dijeje të akumuluar e të centralizuar në tërë trupin shoqëror, ngjizën formën Burg brenda aparatit gjyqësor. Institucioni i burgut ishte përvijuar  nga ndërtimi i një aparati të përgjithshëm kompleks penal-juridik-shkencor, që i bën individët të përkulshëm dhe të dobishëm përmes ushtrimit mbi trupat e tyre të një sërë procedurash disiplinuese, “përpara se ligji t’i jepte statusin e denimit par excellence”. Në një shoqëri ku liria ka fituar konfigurime të reja përmes iluminizmit dhe projektit për të ardhmen e artë, dhe ajo është një e mirë që u takon të gjithëve njësoj dhe për të cilën cilido ndjen një afeksion universal, burgu zotëron një natyrshmëri si formë ndëshkimore nga forma e thjeshtë e heqjes së lirisë. Dhe në shoqërinë industriale i rritet më tepër natyrshmëria pasi ai lejon modulimin sasior të dënimit sipas ndryshores kohë duke paraqitur dhe një llojë afërsie me “formën-rrogë”, tashmë një natyrshmëri ekonomike. “Natyrshmëri ekonomike-morale e një penaliteti që i shkëmben ndëshktimet me monedha ditësh, muajsh, vitesh, dhe që ndërton sisteme ekuivalencash sasiore mes shkeljeve dhe kohëzgjatjes.” Burgu ishte që në fillim një mbyllje legale me funksion ndryshimin e individëve pikërisht falë heqjes së lirisë. Ky funksion i dyfishtë e legjitimoi atë qysh në fillim, duke mbuluar njëkohësisht heqjen e lirisë dhe sipërmarjen e transformimit teknik të individëve.

      Në përfundim, në analizën arkeologjike-gjenealogjike të gjithë asaj që qëndron në bazë, anash dhe në gjithë terrenin ku mbështetet ky institucion, fenomeni i burgut nuk është objekt i izoluar studimi, por shikohet nga Foukault, si një fenomen simptomë përmes të cilit shohim konfigurimet e shoqërisë, për disiplinën, vetëdisiplinimin, pra si vetëpërfytyrohet shoqëria kur prodhon një institucion si burgu. Sepse përsaqë burgu është një strukturë që zë vend në shoqëri, prodhon dhe një kuptim për shoqërinë, në të cilën ai zë vend. “Mes krimit dhe kthimit te virtyti dhe rruga e drejtë, burgu do të jetë një lloj “hapësire mes dy botësh”, një vend i realizimit të transformimeve individuale, ku shteti rigjen subjektet që i pati humbur.”Kështu burgut i njihet një rol shpëtimtar, ku i burgosuri nuk është i damkosuri me ndëshkim të stërzgjatur dhe definitiv, por është i shpëtueshëm, i shërueshëm dhe i manipulueshëm përmes procesit të disiplinimit; përmes të cilit synohet normalizimi dhe bërja i ripranueshëm nga shoqëria. Burgu është pra, institucon riedukimi. “Një dije e tërë indivdualizuese organizohet kësodore, e cila merr si fushë reference jo aq krimin e kryer (të paktën në gjendje të veçuar), por virtualitetin e rreziqeve që strehon individi, dhe që shpalos sjellja e tij nën vëzhgim të përditshëm. Këtu, burgu funksionon si aparaturë dijesh.”Ajo çfarë do t’i japë legjitimitetin burgut si institucion izolim-disiplinimi, si institucion i realizimit të drejtësisë, janë formulimet e dijeve që lindin bashkë me të, duke u shfaqur si dy anë të së njëjtës monedhë. Nuk ka asnjë dije që nuk nënkupton njëkohësisht marëdhënie pushteti dhe asnjë marëdhënie pushteti pa prodhimin e një korposi dijesh, duke na propozuar të braktisim imagjinimin e një tradite të tërë që na thotë se dija mund të zhvillohet vetëm jashtë interesave të pushtetit, për të kuptuar se marrëdhënia dije-pushtet duhet analizuar mbi bazën e subjektit që njeh objektet që duhen njohur. Pra subjekti njohës përmes ushtrimit të njohjes ushtron pushtetin e tij mbi objektin. Më tej, pushteti i raportuar me korposin e dijeve që ai prodhon nuk duhet hamendësuar si një send apo i kuptuar si cilësi. Ai funksionin si makineri, i cili ushtron në mënyrë homogjene veten përmes diskurseve të dijeve.

[1] Dënimi i Damienit, më 2 mars 1757, ishte të pranonte fajin publikisht përpara portës kryesore të Kishës së Parisit, ku duhet të shpihej, me karrocë të hapur, lakuriq, vetëm me këmishë, duke mbajtur në dorë një pishtar qiriri të ndezur, me peshë një kile, pastaj, me të njëjtën karrocë, të shpihej në Place de Grève ku, mbi tribunën që do të ngrihet enkas, do të shqyhet me darë në gjoks, krahë, kofshë dhe pulpa, ndërkohë që dora e djathtë, gjithë duke mbajtur thikën e përdorur për krimin e shëmtuar, do t’i digjet me zjarr squfuri dhe, në vendet e shqyera nga pincat, do t’i hidhet plumb i shkrirë, vaj i përvëluar, rrëshirë dhe qymyr i nxehur, dyll dhe squfur i shkirë dhe, pastaj, trupi do t’i shkelyhet i tërhequr nga katër kuaj, në mënyrë që të ndahen gjymtyrët, të cilat më pas do të hidhen në zjarr, deri sa të shkrumbosen, dhe hiri do të shpërndahet në ajër pa lënë gjurmë. Erdhi më në fund çasti të shkëlyhej, tregon Gazette d’Amsterdam. Ky operacion i fundit mori shumë kohë, ngaqë kuajt e përdorur për këtë punë nuk ishin mësuar të tërhiqnin; kështu që, nga katër në fillim, u desh të viheshin gjashtë; por, duke qenë se as kjo nuk mjaftoi për të shkulur gjymtyrët e fatziut, u bë e nevojshme t’i priheshin nervat dhe tejzat me sëpatë. Megjithëse i njohur ngahera si blasfemues i madh e gjuhëprishur, asnjë sharje ndaj perëndisë nuk i doli kësaj here nga goja, por vetëm klithmat që i vinin nga dhimbjet e tmerrshme dhe shpesh përsëriste: O Zot, ki mëshirë për mua të ziun; ose: Jezu, më ndih. Spektatorët u prekën veçanërisht nga dashamirësia shembullore e famullitarit të Shën-Palit, i cili, megjithë moshën e kaluar, nuk kishte resht së ngushëlluari fatkeqin. Dhe ja dëshmia e oficerit Bouton: “Squfuri u vu në zjarr, por flaka ishte aq e mekët sa vetëm mezi ia dëmtoi pak lëkurën e dorës nga sipër. Pastaj, njëri nga xhelatët, me mëngët e përveshura deri mbi bërryla, mori darat e çelikut të bëra për atë punë, të cilat paraqiteshin rreth nje këmbë e gjysmë të gjata, dhe nisi të shkulë në fillim nga pulpa e këmbës së djathtë, pastaj në kofshë, dhe nga aty në pjesët e mishta të krahut të djathtë; pastaj kaloi te gjoksi. Xhelati, megjithëse i fortë e i mbushur, me shumë zor arrinte t’i shkulte copat e mishit që kapte me darë, duke e përdredhur atë dy a tri herë nga e njëjta anë dhe copat që shkulte ishin gjithmonë pothuajse sa një monedhë gjashtëgroshëshe.” Zoti Le Breton, sekretar i gjyqit, iu afrua disa herë pësimtarit për ta pyetur nëse kishte diçka për të thënë. Tha se jo. Dhe ulërinte ndërkohë pas çdo torture, ç’ta themi kot, siç bëjnë zakonisht të mallkuarit: “Më fal, o Zot. Më fal, Përendi.” Megjithë mundimet e mësipërme, prapë i ngrinte kryet guximshëm herëpashere dhe shihte veten. Litarët e shtrënguar fort nëpër gjymtyrë nga burra që i tërhiqnin i shkaktonin dhimbje të papara. Atëbotë, zoti Le Breton iu afrua sërish dhe e pyeti nëse kishte gjë për të thënë; tha se jo. Një numër i madh rrëfyesish iu qasën ndërkohë dhe i folën për një kohë të gjatë; kryqin që ata i afronin e puthte me dëshirë dhe me zor zgjaste buzët e thosh gjithmonë: “Më fal o Zot.” (Foucault. M, “Disiplinë dhe Ndëshkim”, Odeon, Tiranë 2010. F.7)

[2] Foukault. M, “Disiplinë dhe ndëshkim”, Odeon, Tiranë 2010, fq.52

FILMOGRAFIA E SUGJERUAR

Darabont. F, “The Shawshank Redemption” 1994

Forman. M, “One Flew Over The Cuckoo’s Nest” 1975.